پایگاه بین المللی اعتاب و زیارت: دکتر محمدرضا قائمی نیک، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی از ارائه طرح چهار رشته مرتبط با حوزه زیارت در مقطع کارشناسی ارشد، به وزارت علوم خبر داد که تا کنون رشته «مطالعات اجتماعی زیارت» به تصویب رسیده است. وی در گفتگو با پایگاه بین المللی اعتاب و زیارت به معرفی ابعاد و جزئیات این رشته پرداخت که شرح آن در ادامه می‌آید.

در ابتدا برای مخاطبان ما از مطالعات اجتماعی زیارت بگویید و سابقه و جایگاه آن را در فضای آکادمیک بیان فرمایید؟

حوزه مطالعات زیارت علیرغم اینکه حداقل در کشور ما شکل و سبقه رسمی حوزوی و دانشگاهی ندارد اما در سطح جهان، آثار و حوزه‌های مطالعاتی مختلفی را به خود اختصاص داده است. ما در جهان معاصر غربی که مدرن یا پست‌مدرن نامیده می‌شود، به دلیل تحولاتی که مدرنیته ایجاد کرده و نسبتی که با الهیات مسیحی برقرار کرده است، همچنین در اثر تحولات سده‌های 14 و 15 به بعد و اینکه کلیسا به حاشیه رفته است، شاهد انتقال حوزه زیارت به گردشگری هستیم. به تعبیر دیگر به تدریج با کاهش نقش کلیسا در جامعه مسیحی غرب و جایگزین شدن آن با حوزه های معنایی دیگری مثل ابنیه تاریخی و مسائل دیگری که کارکرد شبه زیارتی دارد، اهمیت زیارتی مسیحی به حاشیه رفته است. به تدریج و بخصوص در سده‌های 18 و 19 که سرمایه‌داری شکل می‌گیرد حوزه گردشگری و توریسم جایگزین زیارت می‌شود. به این معنا و به این دلیل، در دوره معاصر آنچه در آکادمی‌های جهان با آن مواجه می‌شویم مطالعات گردشگری است. شکلی از آن، به گردشگری مذهبی یا دینی(religious tourism) مشهور است.

این غلبه آکادمیک و این نظام علمی باعث شده که ما هم وقتی توجه‌مان به حوزه زیارت معطوف می‌شود، عمدتا این بخش را ذیل مطالعات گردشگری لحاظ می‌کنیم. تلقی معمول ما هم این بوده است که مسائل زیارت قسمتی از گردشگری و گردشگری زیارت است. در حالی که در سنت اسلامی، مخصوصا در آموزه‌های شیعی، منطق زیارت بر سفر و گردشگری و مفاهیم مترادف آن غلبه دارد. اقتضای تفکر اسلامی و شیعی این است که اگر حوزه مطالعاتی به نام مطالعات زیارت قرار است شکل بگیرد این مطالعات باید ذیل مفهوم زیارت شکل بگیرد و اقتضائات گردشگرانه آن در حاشیه و پیوند با زیارت مطرح شود.

آیا موضوع مورد نظر شما در این رشته، برگرفته از همان مباحث سنتی و مذهبی شیعه در حوزه زیارت است؟

مطالعات زیارت در آموزه‌های مذهبی و سنت شیعی امری اصیل و قدیمی است، مخصوصا اینکه در نگاه تشیع زیارت یک وجه غالب زندگی شیعیان بوده است؛ در جهان اسلام هم بوده اما در جهان تشیع بیشتر بوده است. ما مطالعات زیارت داشته‌ایم اما این مطالعات محتوای معارفی کتاب‌هایی مانند «المزار» و «کامل الزیارات» است. این کتاب‌ها به جمع‌آوری روایات معرفت زائر، آداب و زیارتنامه‌ها می‌پردازند. عمده مطالعات زیارت ما در حوزه معارف روایی و بعضا کلامی و اخلاقی بوده است.

اما به نظر می‌رسد یکی از دلایل ویژه توجه به مطالعات جدید زیارت، مطالعات اجتماعی و اقتصادی زیارت است. آنچه در این رشته به آن می‌پردازیم موضوعش توضیح کنش‌ها و فعالیت‌های فردی و ساختاری افراد و آدم‌هایی است که به عنوان «زائر» می‌شناسیم. به تعبیر دیگر، موضوع این سنخ از مطالعات، موضوع رفتارها و اقتضائات و نیازها و حتی باورهای زائرانی است که به زیارت یک مزور مشرف می‌شوند.

زیارت در معنای روایی و سنتی خود یک فرآیند مشخصی است و تدوین و روش علمی خاص خود را دارد. در این میان، مطالعات اجتماعی جدید زیارت چه فایده و اهمیتی می‌تواند داشته باشد؟

مطالعات روایی اهمیتش روشن است؛ در آن دست از مطالعات، صحت و سقم سندی آن بحث می‌شود یا تفسیر یا شرح احادیث و ادعیه را می‌آید که بتواند معارف مربوط به زیارت را بررسی و اعتبار سنجی و تقویت و ترویج کند. اما اهمیت مطالعات زیارت به چه جهت است؟ یکی از دلایل اهمیت مطالعات اجتماعی زیارت در دهه‌های اخیر، بخصوص بعد از انقلاب اسلامی در ایران، این است که اگر حکومت اسلامی بخواهد در مورد زیارت سیاست‌گذاری کند باید امور زیارت را سامان و نظم و نسق دهد. حکومت اسلامی می‌بایست برای ساحت اجتماعی زیارت برنامه‌هایی داشته باشد چه در جهت کمّی و چه در جهت تعمیق زیارت و غنی کردن زیارت زائران. اگر متولیان امر حکومت و زیارت بخواهند این کار را انجام دهند نیازمند مطالعات اجتماعی زیارت خواهند بود. به تعبیر دیگر برای هرگونه اقدام هدایتگرانه و سیاستی در حوزه زیارت از حیث ساختارها و افراد و نظائر آن نیازمند شناخت زیارت و زائران هستیم؛ باید ببینیم که زیارت توسط چه کسانی، در چه سطح و در چه ساختاری است و چه اقتضائات و نیازهایی را می‌طلبد. با شناخت این حوزه در نسبت با معارف شیعه می‌توان زیارت را سامان داد و نظم و نسق داد.

مبانی علمی در رشته گردشگری با رشته مطالعات زیارت چه تفاوتی دارد؟

برای پاسخ به این سوال باید دید که آیا مطالعات زیارت، متاثر از پیش فرض‌های معنا و مفهوم زیارت در تشیع و اسلام است یا از مطالعات سکولار؟ مطالعاتی که زیارت را ذیل گردشگری و گردشگری مذهبی قرار می‌دهند، با پیش فرض‌های سکولار به سراغ آنها می‌روند. ما می‌توانیم طرح دیگری داشته باشیم اینکه با پیش فرض‌های مذهبی و سنتی اسلامی و شیعی به مطالعات زیارت بپردازیم.

چرا از سوی دانشگاه رضوی این طرح ارائه کردید؟

دانشگاه علوم اسلامی رضوی یک دانشگاه بخشی و وابسته به آستان قدس رضوی است. از سوی دیگر مطالعات مرسوم حوزه گردشگری و گردشگری مذهبی، پاسخگوی آن فهم عمیقی که در تشیع از زیارت، بخصوص زیارت حضرت رضا علیه‌السلام وجود دارد نیست. با توجه به دغدغه‌ای که عرض کردم، دانشگاه رضوی نیازمند یک اتخاذ مبنا و یک زاویه دید جدید و دریچه متفاوتی به زیارت است. همچنین گسترش قابل توجه زیارت در دهه‌های اخیر که دلایل خاص خودش را دارد، دلیل دیگری است که دانشگاه رضوی رشته‌های مطالعات حوزه زیارت را فعال کند.

جزئیات طرح رشته مطالعات زیارت به وزارت علوم چیست؟

با نظر صاحبنظران مختلف در سطح مشهد، کشور و حتی خارج از کشور، چهار رشته در دستور تدوین قرار گرفت؛ رشته «اقتصاد زیارت»، رشته «زیارت در علوم قرآن و حدیث»، رشته «فقه و حقوق زیارت»، رشته «مطالعات اجتماعی زیارت». این رشته‌ها متناسب با رشته‌هایی است که در دانشگاه رضوی فعال هستند. البته رشته دیگری را هم می‌خواستیم پیگیری کنیم به نام «مدیریت زیارت»، ولی این رشته با تاخیر پیگیری خواهد شد.

بعد از ارسال طرح توجیهی این چهار رشته به وزارت علوم و شورای گسترش مقاطع و رشته های تحصیلی، که در مورد دانشگاه رضوی وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی محسوب می‌شود، قرار شد که رشته مطالعات اجتماعی زیارت در دستور کار قرار بگیرد و در صورت موفقیت این رشته، بقیه آن سه رشته هم بتوانند فعال شوند. بنابراین این رشته با سرفصل‌های خاص خودش تصویب شده است و در ساز و کارهای اداری وزارت علوم قرار دارد.

برای روشن‌تر شدن محتوای این رشته، سرفصل‌ها و عناوین مهم‌ترین دروس طرح را بفرمایید.

این رشته از حیث محتوایی، مثل همه رشته‌های دیگر در رشته ارشد تصویب شده و مثل همه رشته‌های ارشد واجد تعدادی دروس الزامی و اختیاری است.

در بخش دروس اختصاصی و الزامی، بحث نظریه‌های جامعه‌شناسی دین یا مطالعات اجتماعی دین در دستور کار قرار گرفته است. در این بخش سه محور داریم؛ یک محور، درس‌های اصلی علوم اجتماعی است که شامل نظریه‌های اجتماعی و روش تحقیق است. کسانی که تحصیل‌کرده علوم اجتماعی باشند می‌دانند که دو درس نظریه و روش، جزء درس های اساسی و رکنی رشته علوم اجتماعی است. در بحث نظریه‌ها، نظریه‌های جامعه‌شناسی دین یا به تعبیر دقیق‌تر مطالعات اجتماعی دین و درس روش تحقیق را مطرح کردیم.

محور دوم این بخش، مطالعات میدانی و غیر نظری حوزه زیارت است. بحث زیارت اقتضائات میدانی و عملی دارد و ناظر به کنش‌های زائرین و ساختارهای شکل گرفته پیرامون آنها است. به همین دلیل محور دوم این دست مطالعات، شامل زیارت‌پژوهی میدانی و تاریخ اجتماعی حج و زیارت و ارتباطات زیارت و نظایر این‌ها است.

در محور سوم بخش دروس اختصاصی و الزامی، سعی کردیم مباحث نظری زیارت را تقویت کنیم. به این منظور واحدهای متنوعی مانند حج و زیارت در نصوص اسلامی، حج و زیارت در اندیشه متفکران مسلمان، زیارت‌پژوهی در ادیان، تحلیل تاریخی و مفهومی تاریخ زیارت و سفر و مانند آن را پیشنهاد دادیم.

اما در بخش دروس اختیاری، دست‌مان برای طراحی واحدها باز بود و واحد های متنوعی را طراحی کردیم. حدود بیست و دو عنوان درسی و در مجموع چهل و دو عنوان درسی طراحی شد. این دروس در حوزه‌های مختلف مرتبط با مطالعات اجتماعی زیارت مثل رواشناسی زیارت، مطالعات زنان و زیارت، گردشگری و زیارت، مطالعات تاریخی و زیارت، مطالعات شهری و زیارت، فقه و حقوق زیارت، سیاست و زیارت، ادبیات و زیارت و هنر و زیارت تعریف شد. دانشجویان می‌توانند هر مقدار از واحدهای این بخش را که علاقه‌مند هستند دنبال کنند. امیدواریم پس از طی شدن مراحل اداری بتوانیم این رشته را در مقطع کارشناسی ارشد فعال کنیم تا علاقه‌مندان بتوانند در این رشته تحصیل کنند.

آینده تحصیلی و کاری فارغ التحصیلان این رشته چگونه خواهد بود؟

مخاطبان و علاقه‌مندان این رشته پس از فارغ التحصیلی می‌توانند در مقطع دکتری رشته علوم اجتماعی ادامه تحصیل بدهند چون این رشته ذیل علوم اجتماعی طراحی شده است. همچنین به لحاظ کاری و پژوهشی و نظایر آنها، به سه جهت می‌تواند موضوعات مختلفی را برای علاقه‌مندان این رشته رقم بزند. جهت نخست اینکه این رشته تقریبا بدیع و جدید و تازه تاسیس است. جهت دیگر اینکه که زیارت، نه‌تنها یک سنت شیعی در ایران، بلکه در جهان تشیع و بعد اسلام و بعد در جهان غیر اسلامی یک امر رایج و گسترده است. جهت سوم این است که امکانات متنوعی در سفرهای انسان و تسهیل‌گری آن ایجاد شده است که می‌تواند برای گسترش فعالیت‌های علمی زیارت راهگشا باشد.

یک نکته را در نهایت عرض کنم اینکه تحصیل در این رشته مانند رشته‌های دیگر دانشگاه رضوی در مقاطع مختلف، همراه با تحصیل در دروس رایج حوزوی خواهد بود. دانشجویان علاقه‌مند به این رشته باید آن دروس را هم بگذرانند و البته مدرک جدای حوزوی هم به آنها داده خواهد شد.