حرم شاه عبدالعظیم حسنی که محلی‌ها به آن شابدالعظیم می‌گویند، یکی از حرم‌هایی است که در کنار احترام و اهمیت مذهبی، دارای سویه خاطره‌انگیز برای مردم ایران به‌خصوص اهالی ری و تهران است. این وجه حرم عبدالعظیم حسنی آن‌قدر قوی است که می‌توان گفت بیش از سایر امامزادگان در ادبیات راه یافته و تصویرش در آثار سینمایی نیز آمده است. اهالی شهرری و تهران خاطره‌های بسیاری از این حرم دارند که با مناسک مذهبی مانند ایام محرم و صفر و همچنین اعیاد مذهبی و ملی گره خورده است. مراسمی که گاه به جز محلی‌ها و اهالی تهران، مردم سایر نقاط کشور نیز در آن شرکت می‌کنند. در ادامه نگاهی به تاریخچه این حرم، معماری و قسمت‌های مختلف این زیارتگاه خواهیم داشت. 

حرمی به سفارش رسول خدا(ص)
می‌گویند همه چیز از یک خواب شروع شد؛ خوابی که یکی از شیعیان شهرری دید. در این خواب، رسول خدا(ص) درخت سیبی را به مرد شیعه نشان داده و خبر فوت یکی از نوادگانش را در آن مکان داد. حضرت در خواب به مرد شیعه گفتند نواده ایشان باید زیر آن درخت سیب به خاک سپرده شود. مرد روز بعد سراغ صاحب باغ رفت و خواست آنجا را بخرد اما صاحب باغ هم همین خواب را دیده بود و تصمیم داشت باغ را وقف شیعیان کند. این باغ محل اولیه حرم عبدالعظیم حسنی(ع) بود. بعد از این روایتی از ساختمان ابتدایی حرم وجود ندارد. آمده است محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری برابر با قرن نهم میلادی بنای نخستین این آرامگاه را تعمیر اساسی کرد. درگاه اصلی ورودی آن که در شمال آرامگاه قرار دارد به فرمان پادشاهان خاندان بویه و سپس با تلاش مجدالملک قمی ساخته شد. تعمیر اساسی حرم در دوران آل‌بویه در بیشتر منابع آمده است. با وجود این، از آنجا که معماری اصلی این بنا شبیه به سبک دوران سلجوقی است احتمال می‌رود سلجوقیان نیز تغییرات اساسی در بنا ایجاد کرده باشند. 

بنایی با معماری چند نسل 
براساس عمری که بر بناهای مذهبی طی شده، رد پایی از معماران و هنرمندان مختلف و سبک‌های گوناگون را می‌توان در این بناها دید. حرم شاه عبدالعظیم در ابتدا تنها شامل یک صحن و بنای اصلی حرم بود اما به‌مرورزمان توسعه داده شد. بنای اصلی حرم، چهارضلعی است که دو طبقه طاق‌بندی دارد و در طبقه اول به هشت‌ضلعی و طبقه دوم به شانزده‌ضلعی تقسیم می‌شود. گنبد حرم روی شانزده‌ضلعی بنا شده است. تمام قسمت‌های داخلی حرم به هنر آینه‌کاری مزین است. آینه‌کاری‌ها و صحن‌ها و ایوان آستانه حرم در دوران شاه تهماسب صفوی و سایر پادشاهان این سلسله ساخته شده است. در دوره قاجار، معماران ایرانی اقدامات بسیاری برای کاشی‌کاری و آینه‌کاری حرم انجام دادند. درهای منبت و خاتم، ساخت مناره‌ها و تعمیر ضریح از دیگر تغییرات معماری دوران قاجار بود. از بین شاهان قاجار نیز ناصرالدین‌شاه توجه ویژه‌ای به حرم شاه عبدالعظیم(ع) داشت. او تعمیرات اساسی روی حرم انجام و دستور داد پوششی زرین برای گنبد ایجاد کنند. رسیدگی به حرم تا دوران پهلوی هم ادامه داشت و حتی رضاشاه پهلوی آرامگاهی در جوار حرم شاه عبدالعظیم حسنی برای خود ساخته بود. این بنا با انقلاب اسلامی تخریب شد. در دوران انقلاب اسلامی نیز تغییراتی در معماری حرم ایجاد شد؛ تخریب مقبره رضاشاه و تأسیس حوزه علمیه، تأسیس ایوان شرقی و شبستان‌های غربی و جنوبی ازجمله اقدامات دوران معاصر است.

بخش‌های مشهور حرم شاه عبدالعظیم(ع) را بشناسید
حرم‌های شیعیان معمولاً تنها شامل زیارتگاه اصلی نیستند و قسمت‌های مختلفی ازجمله مدرسه، حوزه علمیه و همچنین کتابخانه هم دارند. حرم شاه عبدالعظیم(ع) هم از این قاعده مستثنا نیست. ترکیب معماری عصرهای مختلف ایران و موزه و غرفه‌های این زیارتگاه، دیدنی‌های بسیاری برای زائران دارد. این درحالی است که بسیاری از زائران متوجه این جاذبه‌ها نمی‌شوند. خوب است اگر به زیارت سیدالکریم مشرف شدید حتماً از راهنماهای حرم کمک گرفته و پس از زیارت، به جز زیارتگاه اصلی، سایر نقاط حرم را نیز بازدید کنید. 

گنبد و مناره‌هایی با نمای خاطره‌انگیز
گنبد و گلدسته‌های حرم معمولاً نخستین جایی است که ما حتی پیش از ورود به هر زیارتگاهی آن‌ها را دیده و با دیدن آن‌ها از دور به صاحب حرم سلام می‌دهیم. از این نظر گنبد در معماری اسلامی ایرانی اهمیت بسیاری دارد. در مورد گنبد حرم جناب عبدالعظیم حسنی آمده: گنبد اصلی حرم یکی از قدیمی‌ترین آثار حرم است. ساختار گنبد در زمان شاه تهماسب صفوی به شکل کنونی درآمده و همان‌طور که گفته شد به دستور ناصرالدین شاه قاجار پوشش طلا روی آن کشیده شد. همچنین کتیبه‌هایی از اشعار و آیات قرآن ازجمله «انا فتحنا لک فتحا مبینا» آثاری است که به دستور این پادشاه قاجار روی گنبد ثبت شده است. مناره‌های گلدسته‌های بلند حرم شاه عبدالعظیم حسنی(ع) نیز در زمان قاجار ساخته شده است. گلدسته‌ها با کاشی‌های فیروزه‌ای و زرد کاشی شده‌اند. اگر در صحن اصلی این حرم مطهر حضور داشته باشید نمای گنبد اصلی و گنبدهای کوچک در کنار گلدسته‌ها یکی از زیباترین و آرامش‌بخش‌ترین نماهایی است که می‌توانید لحظاتی را به تماشای آن بنشینید. 

ضریح و صندوقی که وقف شده است
در روایات آمده جناب عبدالعظیم حسنی(ع) در زمان حیات خود روزها در سرداب محل زندگی‌اش مخفی بوده و به عبادت می‌پرداخته و تنها گاهی برای زیارت مرقدی که در نزدیکی سرداب بوده از محل اقامت خود بیرون می‌رفته است. ایشان پس از فوت، در نزدیکی همین مقبره به خاک سپرده شده‌اند و پس از مدتی دو مقبره در یک بنا قرار گفته‌اند. آن‌طور که آمده است روی مقبر مطهر ایشان تا قرن‌ها ضریحی وجود نداشته است. نخستین ضریح را شاه تهماسب صفوی برای این زیارتگاه وقف کرده است. ضریحی که صفویان برای حرم ساخته بودند، از جنس چوب بود. این ضریح چوبی تا زمان قاجار بدون تغییر باقی مانده بود. اما در آن زمان، ضریح حرم را با یک ضریح نقره‌ای جایگزین کردند. ضریح نقره‌ای حرم شاه عبدالعظیم(ع) در دوران ناصرالدین شاه مرمت شد. 
خوب است بدانیم: صندوق چوبی یکی از نفیس‌ترین آثار موجود در حرم شابدالعظیم است. یحیی‌بن‌محمد اصفهانی در چهار طرف صندوق با خط نسخ و ثلث برجسته آیات قرآن و زیارت‌نامه‌ها را حک کرده است. قدمت این صندوق به دوران ایلخانی بازمی‌گردد.

۵ صحن بر گرد زیارتگاه، از صحن عتیق تا باغ طوطی
از چگونگی تغییر یا توسعه بنا و ساخت قسمت‌های مختلف در فاصله زمانی دوران سلجوقی (سده پنجم هجری) تا زمان شاه تهماسب صفوی (۹۳۰ تا ۹۸۴ هجری) اطلاع درستی در دست نیست. می‌توان گفت پادشاهان صفویه و قاجار سازندگان اصلی صحن‌ها و ایوان‌های حرم شاه عبدالعظیم حسنی(ع) بوده‌اند. آمده است در ماه محرم سال ۹۴۴ هجری به فرمان شاه تهماسب اول، ایوان آستان حضرت عبدالعظیم(ع) بنا نهاده شد و در دوران شاهان صفوی پس از او، صحن اصلی و مسجد شمالی همان صحن و رواق و مسجد بالاسر و مسجد زنانه در سمت‌های شمال و مغرب و مشرق حرم ساخته شده است. برخی از صحن‌های داخل حرم نیز به دستور شاه تهماسب صفوی ساخته شده است. مهم‌ترین صحن این حرم، صحن بزرگ آستانه است که در ضلع شمالی قرار دارد و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. کاشی‌کاری‌ و آینه‌کاری صحن‌ها در زمان بازسازی‌ها و تزئینات حرم انجام شده و بیشتر آن‌ها به دوران قاجار برمی‌گردد. حرم شاه عبدالعظیم حسنی شامل پنج صحن است که به شرح زیر هستند:
• صحن شمالی یا عتیق که اکنون با نام امام حسن مجتبی(ع) شناخته می‌شود. 
• صحن شمال غربی یا باغ طوطی که اکنون با نام صحن امام حسین(ع) شناخته می‌شود و شمال غربی حرم قرار گرفته و مدرسه امین‌السلطنه نیز در آن واقع شده است.
• صحن غربی یا ناصر ناصری یا صحن ولیعهدی که اکنون با نام صحن کاشانی شناخته می‌شود و در غرب حرم قرار گرفته است.
• صحن شمال شرقی یا باغچه علی جان که در شرق حرم قرار گرفته است.
• صحن جنوبی که به نام امامزاده حمزه مشهور است. 

خبرنگار: آزاده خلیلی