عتبه‌نیوز ـ ؛ زمانی که مغولان به سوی ایران سرازیر شدند و از مناطق خراسان شروع کرده و حدود ۴۰ ســـال تا بغداد و مرکز خلافت عباسی پیش رفتند، هیچ قدرتی جلودار آنها نبود. چنانکه دولت خوارزمشاهیان و حتی اسمـــاعیلیه را که در قلعـه‌های مستحکمی بیش از ۲۰۰ سال در مقابل سلجوقیان مقـــاومت کرده بودند، درهم شکستند.
برای این قوم صحـرانشین و عاری از فرهنگ، آثار و تمدن فرهنگ بشری ارزشی نداشت و هر چه که بر سـر راه آنها قرار می‌گرفت در معرض تخریب و سوزاندن واقع می‌شد. در چنین موقعیتی که انتظار می‌رفت تمام آثار تمـدن اسلامی رو به نابودی رفته و نامی از اسلام و تشیع در ایران و عراق باقی نماند، حضور خواجه نصیرالدین طوسی، عــالم برجسته شیعی نور امیــدی در دل تاریکی‌ها بود.
ایشان به پیروی از پیشوایان معصوم شیعه با سلاح «تقیه» به مبارزه با دشمن برخاسته و با عِلم و درایت خویش نگهبانی از جامعه مسلمانان و آثار اسلامی را عهــده‌دار شدند. قـدرت علمی و معنوی خواجه نصیرالدین طوسی چنان مغولان را تحت تأثیر قرار داد که این قوم ظالم به احترام علما از کشتن آنها و تخریب آثار علمی و باستانی صرف نظر کرده و به اشاعه علم و فـــرهنگ روی آوردند.
در گزارش پیش‌رو، بیشتر با این عالم و دانشمند برجسته مدفون در حرمین کاظمین و خدماتش به اسلام آشنا خواهیم شد.
زاده شهر امام رضا(ع)
«شیخ وجیه الدین محمد بن حسن» از بزرگان و دانشوران قم بود که به همراه خانواده برای زیارت امام رضا(ع) عازم مشهد شد و پس از زیارت، در هنگام بازگشت به علت بیماری همسرش، در یکی از محله‌های شهر توس مستقر گشت و پس از چندی به درخواست اهالی محل علاوه بر اقامه نماز جماعت در مسجد، به تدریس در مدرسه علمیّه مشغول شد. فرزند او خواجه نصیرالدین طوسی در یازدهم جمادی‌الاول سال ۵۹۷ هجری‌قمری برابر با پنجم اسفندماه سال ۵۷۹ شمسی طی اقامت در شهر امام رضا(ع) دیده به جهان گشود و پدرش با یاد دادن قرآن کریم به او، نامش را «محمد» نامید.
لقب «نصیرالدین»
خواجه نصیرالدین طوسی روزهای کودکی و نوجوانی خود را در شهر توس گذراند و با تحصیل نزد پدر، علوم دینی و عملی را آموخت. پس از چندی دایی پدرش «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» که در علوم رجال، درایه و حدیث تبحر ویژه‌ای داشت، به توس آمد و خواجه در نزد او به کسب علوم پرداخت. او در شهر توس و به دست «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» لباس عالمان دین را بر تن کرد و از آن پس از سوی استادش به لقب «نصیرالدین» مفتخر گشت.
مهاجرت جهت تحصیل
اما هوش و استعداد وافرش شگفتی و تعجب استاد را برانگیخت به گونه‌ای که به او توصیه کرد تا به منظور استفاده‌های علمی بیشتر به نیشابور مهاجرت کند. نصیرالدین جوان برای کسب علم بیشتر قصد عزیمت به نیشابور داشت، اما در همان زمان پدرش را از دست داد و بعد از گذشت یک سال از فوت پدرش به نیشابور رفت و به توصیه دایی پدر در مدرسه «سراجیه» نزد سراج‌الدین قمری یکی از استادان فقه و اصول به تحصیل پرداخت. سپس نزد یکی از شاگردان امام فخر رازی، استاد فریدالدین داماد نیشابوری رفت و کتاب «اشارات ابن سینا» را آموخت.
زمانی که وی آموزش‌های خود را در شهر نیشابور به مراحل عالی رساند، دیگر شهرتش در شهرهای مختلف پیچیده و مردم، ایشان را به عنوان یک دانشمند بزرگ می‌شناختند. پس از آن نیز مدتی را به ری رفته و دوران کوتاهی در اصفهان روزگار گذراند. اما از آن جا که علم‌آموزی وی در اصفهان آن قدرها پا نگرفت، این شهر را رها کرد؛ به عراق رفته و در آنجا علم فقه آموخت. در شهر موصل بود که علم وی در ریاضیات و نجوم به حد بالایی رسید و در این علوم شهره زمان خود شد.
نقش خواجه در دفع حملات مغولان
حمله مغولان به سوی ایران از مناطق خراسان شروع شده و حدود ۴۰ ســـال تا بغداد و مرکز خلافت عباسی پیش رفت، هیچ قدرتی جلودار آنها نبود. حتی دولت خوارزمشاهیان و حتی اسمـــاعیلیه را که در قلعـه‌های مستحکمی بیش از ۲۰۰ سال در مقابل سلجوقیان مقـــاومت کرده بودند، درهم شکست.
برای این قوم صحـرانشین و عاری از فرهنگ، آثار و تمدن فرهنگ بشری ارزشی نداشت و هر چه که بر سـر راه قرار داشت آن را تخریب می‌کردند. در چنین موقعیتی که انتظار می‌رفت تمام آثار تمـدن اسلامی رو به نابودی رفته و نامی از اسلام و تشیع در ایران و عراق نماند، حضور خواجه نصیرالدین طوسی، عــالم و دانشمند برجسته شیعی، نور امیــدی در دل تاریکی‌ها بود.
ایشان به پیروی از پیشوایان معصوم شیعه با سلاح تقیه به مبارزه با دشمن برخاست و با عِلم و درایت خویش، نگهبانی از جامعه مسلمانان و آثار اسلامی را بر عهــده گرفت و در اوج ناامیدی جان تازه‌ای در پیکر نیمه جان امت اسلام و خصوصـا تشیع دمیـــد.
جلوگیری از قتل‌عام علما و مردم
خواجـه نصیرالدین طوسی از خشونت‌های حملات مغول آگاه بود و آوازه آن را در خراسان شنیده و در قلاع اسماعیلی به چشـم دیده بود، دریافت که مقابله با چنین لشکر خونریزی ممکن نیست. از این‌رو، در اولین قدم تنها راه نجات را در تسلیم و همـراهی کردن با آنها دید و پیوسته مردم و سلاطین را به این امـــر توصیـــه می‌کرد.
وی سعی داشت به این وسیله تلفات و تخریب‌ها را کاهش دهد، چنانکه در حملـــه هولاکو به قلمرو اسماعیلیان، رکن‌الدین خورشاه، آخرین حــاکم آنجا به پیشنهاد خواجه نصیرالدین طوسی و به همراه او تسلیم شدند و در مسیر فتح بغداد نیز همواره با توصیـــه مردم به آرامش و تسلیم، باعث نجـــات آنها از هلاکت شد.
نفوذ خواجه در سلاطین مغول
هوش سیاسی و استعــداد خاص خواجه نصیرالدین باعث شد در قلب حکومت مغول نفوذ کند. به ویژه در جایی که سلاطین مغول بسیــار علاقه‌مند به پیشگویان و منجمان بودند، از علـــم نجومش در این راه بهترین بهره را گرفت. نفوذ هوشمندانه وی در سلاطینی چون هولاکو توانست فرهنگ و تمدن اسلامی را از طوفان دهشت‌بار حملـــه مغول به سلامت عبور داده و مغولانی را که کمــر به نابودی اسلام بسته بودند به حامیان و مروجان دین تبدیل کرده و بارها جان بسیاری از مردم و علما را نجات دهد.
حفظ کتب اسلامی و منابع شیعی با تأسیس کتابخانه
قـدرت علمی و معنوی خواجه چنان مغولان را تحت تأثیر قرار داد که این قوم ظالم به احترام علما از کشتن آنها و تخریب آثار علمی و باستانی صرف نظر کرده و به اشاعه علم و فـــرهنگ روی آوردند و به ساخت رصدخانه و کتابخانه همت گماردند. در همین دوران بود که رفت و آمد خواجه نصیرالدین طوسی در دستگاه هلاکوخان، به ساخت رصدخانه مراغه منجر شد. وی ساخت این رصدخانه را با وسواس دنبال می‌کرد و سال‌های زیادی از عمر خود را به ساخت این رصدخانه صرف کرد.
به همین ترتیب وی یک کتابخانه بسیار وسیع و بزرگ در رصدخانه مراغه ایجاد کرد و به سرعت این کتابخانه به گنجینه‌ای بزرگ تبدیل شد. حتی کتاب‌های غارت شده از موصل و خراسان نیز به اینجا منتقل گشت و منابع کتابخانه غنی‌تر شدند. خواجه نصیرالدین طوسی افرادی را به تهیه کتاب‌های ارزشمند گماشت و آنها را به شهرهای دور و نزدیک فرستاد تا نسخ مختلف کتاب‌های علمی و یا هر کتاب ارزنده دیگری را جمع‌آوری کرده و به کتابخانه بیاورند.
خود او نیز از این تلاش‌ها فروگذار نکرده و در هر جایی به جستجوی کتاب‌های از قلم افتاده برمی‌خاست. این تلاش‌ها باعث شد که کتابخانه مراغه به یکی از بزرگترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های تاریخی تبدیل شده و در آن زمان چیزی نزدیک به ۴۰۰ هزار کتاب را در قفسه‌های خود جای دهد. این کتابخانه و تلاش‌های پیوسته خواجه نصیرالدین طوسی، موجب شد که دیگر حاکمان پس از هلاکوخان، به علم و ادب گرایش پیدا کرده و مسلمان شوند.
کشف مختصات قاره آمریکا
تاکنون روایات زیادی درباره اقدامات عملی، آثار تألیفی، حکمت و علم دانشمند بزرگ قرن هفتم خواجه نصیرالدین طوسی شنیده‌ایم؛ اما در مطالعات جدی صورت گرفته بر جدول نجومی خواجه، مشخص شد که وی دو قرن زودتر از «کریستف کلمب»، مختصات قاره آمریکا را روی کاغذ آورده بود. این چیزی است که دانشمندان و محققان با کندوکاو در جدول نجومی وی کشف کرده‌اند.
شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه طوسی شاگردان زیادی داشت که مشهورترین آنها «علامه حلی»، «قطب‌الدین شیرازی» و «کمال‌الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی» هستند. همین‌طور مجدالدین مراغی، اثیرالدین اومانی، عبدالرزاق شیبانی بغدادی و … نیز در محضر ایشان مشق علم و ادب کرده و به بزرگان عصر خویش تبدیل شده‌اند.
آثار علمی خواجه نصیرالدین طوسی
مجموعه کتاب‌ها و رساله‌های علمی خواجه نصیرالدین طوسی بیش از ۱۸۴ عنوان است. وی در زمینه‌های مختلفی همچون ریاضیات و هیئت، عقاید، فلسفه و عرفان، منطق، فقه، طب، علوم غریبه و تفسیر قرآن تألیف داشته است.
مدفون در حرم مطهر کاظمین
خواجه نصیرالدین طوسی پس از مرگ هلاکوخان و در زمان آباقاخان دوران آخر عمرش را سپری می‌کرد. وی زمانی که برای ساماندهی امور مالی اوقاف و جمع‌آوری بقایای کتاب‌های تاراج رفته، رهسپار بغداد شده بود، چراغ عمرش رو به افول گذاشت و عاقبت سال ۶۷۲ هجری‌قمری دارفانی را وداع گفت.
وی در واپسین لحظات زندگی وصیت کرده بود که او را از کنار امام موسی کاظم(ع) بیرون نبرند و در همان جا به خاک بسپارند. لذا طبق وصیتش، پیکر مطهر او را پایین پای دو امام معصوم(ع) دفن کردند. اکنون رواق غربی این مضجع شریف به دلیل مدفن خواجه نصیرالدین طوسی به رواق «خواجه نصیر» شهرت دارد.
پنجم اسفند، روز مهندس
خواجه نصیرالدین طوسی به دلیل تلاش‌ها و افتخارهایی که به عنوان یک دانشمند ایرانی داشته است، در ایران روز پنجم اسفندماه مصادف با روز تولد این دانشمند برجسته شیعی را به عنوان روز مهندس انتخاب کرده‌اند. این روز در کشورهای دیگر جهان نیز گرامی داشته می‌شود.
یادگارهایی از خواجه در جهان
یک دهانه آتشفشانی ۶۰ کیلومتری در نیم‌کره جنوبی ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده و یک خرده سیاره که توسط ستاره‌شناس روسی «نیکلای استفانویچ چرنیخ» در سال ۱۹۷۹ میلادی نیز کشف شد و به اسم وی نام گرفت.
از دیگر اماکنی که به یاد ایشان نامگذاری شده می‌توان به دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در تهران، رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی در مراغه و رصدخانه شامخای در جمهوری آذربایجان اشاره کرد. در سال ۲۰۱۳ میلادی، پایگاه جستجوگر گوگل، به مناسبت هشتصد و دوازدهمین سالگرد تولد این دانشمند ایرانی، تصویری از وی در تارنمای خود گذاشت که در کشورهای عربی قابل دسترسی بود. به گفته بی‌بی‌سی، در این عکس بر ایرانی‌تبار بودن این دانشمند تأکید شده بود که واکنش‌هایی را در کشورهایی عربی در پی داشت، چرا که اعراب، وی را از خود می‌دانند.
نظر شما