عتبه‌نیوز ـ آزیتا ذکاء؛ شهر مقدس قم پس از رحلت خواهر مکرمه امام رضا(ع) به یکی از مهمترین مراکز شیعی در ایران تبدیل شد. با رسمی شدن مذهب تشیع در کشورمان توسط شاه اسماعیل اول صفوی، آستان ملکوتی فاطمی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت؛ به گونه‌ای که پس از شاه صفی یکم، شاهد دفن پنج پادشاه از عهد صفوی و قاجار در این مضجع شریف هستیم.

هر کسی حاکم شهر مقدس قم می‌شد سعی داشت، مقبره‌ای برای خود در حرم مطهر حضرت فاطمه‌معصومه(س) ایجاد کند. طی بررسی و شناسایی مقابر پادشاهان مدفون در این مضجع شریف باید به ۳۸۱ سال قبل برگردیم که جسد ششمین شاه صفوی در این بارگاه نورانی به خاک سپرده شد.

پس از او، به ترتیب هفتمین، هشتمین و نهمین پادشاه صفوی و همچنین دومین و سومین شاه قاجار در این حرم مطهر دفن گردیدند و مقبره آنها تا سال ۱۳۶۳ شمسی نمایان بود اما به دستور صادق خلخالی تخریب و سنگ قبر آنها به موزه آستان مقدس انتقال داده شد.

دهه کرامت فرصتی را برای عتبه‌نیوز فراهم کرد تا به معرفی گروه‌ای از مدفونین در حرم مطهر حضرت فاطمه‌معصومه(س) بپردازد که مشروح آن از نظرتان خواهد گذشت.

دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل

شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران است. در آن دوره خانقاه و مقبره خاندان صفویه یکی از مهمترین اماکن مقدس به شمار می‌رفت. به طوریکه پیکر موسس حکومت صفویه شاه اسماعیل اول در آنجا به خاک سپرده شد.

امپراتوری عثمانی دشمن اصلی صفویان بود. خطر تهاجم به مقبره خاندان صفویه موجب شد تا پیکر دومین پادشاه صفوی پس از ۵۴ سال سلطنت به مشهدالرضا(ع) منتقل و در نزدیکی قبر مطهر امام هشتم(ع) دفن شود.

ازبک‌ها به فرماندهی عبدالمومن خان ازبک در سال ۱۰۰۴ هجری قمری به خراسان و حرم مطهر رضوی حمله کردند و مقبره شاه طهماسب اول هم مورد بی‌حرمتی قرار گرفت. این اتفاقات موجب شد سایر سلاطین صفوی مراکز مرکزی را برای محل تدفین خود انتخاب کنند. به عنوان نمونه، پس از درگذشت شاه عباس اول، بازماندگانش از بیم هتک حرمت به جنازه او، شش تا دوازده تابوت آماده کرده و هر کدام را به یکی از شهرهای مقدس فرستادند تا برای کسی مشخص نباشد پیکر او کجا دفن شده است. جنازه شاه عباس اول را بیرون کاشان و در کنار مقبره امام‌زاده حبیب بن موسی(ع) به امانت گذاشتند تا به یکی از اماکن مشرفه و آستان‌های متبرکه نقل شود ولی همچنان در همین مکان مدفون بوده و نقل مکان نشده است.

قم در دوره صفویه

شهر قم از دیرباز و در زمان ائمه(ع) به تشیع شناخته می‌شود. با توجه به موقعیت قرارگیری شهر قم در مرکزیت ایران، چهار پادشاه پس از شاه عباس اول، در حرم حضرت معصومه(س) دفن شدند. به واسطه قرار گرفتن مقابر شاهان در حرم حضرت معصومه(س)، بناها و آثار ارزشمندی به مجموعه حرم مطهر اضافه شد.

شاه صفی اول، ششمین پادشاه صفوی است که قریب به ۱۵ سال سلطنت کرد. اواخر حکومت خود برای استرداد قندهار رفته بود که با رسیدن به کاشان بر اثر فرط در شرب خمر در سال ۱۰۲۱ شمسی درگذشت. پس از تصمیم‌گیری امرای وی، قرار شد سه تابوت را به اماکن مقدسه نجف، مشهد و قم روانه کنند. اما به قول مشهور پیکر او به قم انتقال و در نزدیکی قبر مطهر حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.  

مقبره شاه صفی یکم از بناهای شاه عباس دوم است که اکنون در رواق زنانه واقع شده و قبر با سطح رواق مساوی است و صندوق خاتم‌کاری قبر وی در موزه آستانه نگهداری می‌شود.

مقبره باشکوه هفتمین پادشاه صفوی

شاه عباس دوم در اواخر عمرش به بیماری سختی مبتلا گشت و وقتی بیماری خود را بدون درمان دید، از شرب مسکرات توبه کرد و هشت روز قبل از مرگش تصمیم گرفت از مازنداران به خراسان آمده و به زیارت امام رضا(ع) مشرف شود. اما در دامغان بدرود حیات گفت و جسد او را به قم منتقل کرده و در نزدیکی قبر پدرش به خاک سپردند.

مقبره شاه عباس دوم در زاویه جنوب غربی قبر شاه صفی اول و حرم(مسجد امام خمینی(ره) فعلی) واقع شده که ارتفاع بقعه ۱۲ متر و پهنای آن ۸ متر است. ازاره بقعه تا بالای کمربندی به بلندی ۷۰/۳ متر قطعات بزرگ مرمر است که در پایه ها به شکل ستون حجاری شده و در صفه‌ها با نقوشی رنگین از طلا و لاجورد به شکل گل و بوته آراسته شده است. 

تغییر نام هشتمین پادشاه صفوی

شاه صفی دوم پسر شاه عباس صفوی بود که از ابتدای عمرش بیشتر زندگی خود را در  حرمسرا گذراند و از این‌رو تجربه مملکت‌داری نداشت، بلافاصله بعد از تاجگذاری در سال ۱۰۰۷ قمری به بیماری سختی گرفتار شد و کشور دچار وقایع گرانی نان و قحطی گشت. از این‌رو، به توصیه منجمان بار دیگر مراسم تاجگذاری برگزار کرد و نام خود را از صفی به «شاه سلیمان» تغییر داد.

اواخر عمرش بخاطر مصرف زیاد شراب در اصفهان درگذشت و جسدش به قم انتقال یافت و در آستان فاطمی به خاک سپرده شد. بقعه شاه سلیمان در زاویه جنوب غربی مقبره شاه عباس دوم قرار دارد و هم‌اکنون بقعه او ویران شده و اثری از آن نیست.

اما موضع قرارگیری قبر طبق مستندات موجود قابل شناسایی است. از آنجا که دیواره‌های مقبره شاه عباس دوم تاکنون دست نخورده، باقی مانده است. مشخص می‌شود که مقبره شاه سلیمان حسین با اندک فاصله‌ای به موازات قبر  مطهر آیت‌الله بهجت قرار گرفته، به‌ طوریکه در دست راست(در جهت شرقی) مقبره شاه سلطان حسین، قبر مطهر آیت‌الله منتظری قرار دارد. بر اساس همین مستندات ذکر شده، در راستای مقبره شاه سلطان حسین و به فاصله چند گام در سمت چپ آن(در جهت غربی)، مقبره شاه سلیمان قرار دارد که اکنون پس از تغییرات ایجاد شده، می‌توان گفت موضع قبرش در محوطه مسجد بالاسر واقع شده است.

تن بی‌سر نهمین پادشاه صفوی

 سقوط صفویه با مرگ آخرین پادشاه صفوی به واسطه حمله افغان‌ها به ایران صورت گرفت. بعد از مرگ محمود افغان و روی کار آمدن اشرف، عمر شاه سلطان حسین هم به پایان رسید و اشرف به رغم سوگندی که خورده بود، دستور داد تا شاه سلطان حسین را بکشند و سرش را از تنش جدا کرده و بدن بی‌سرش را در قم دفن کردند.

تسلط افغان‌ها و اوضاع نامناسب کشور باعث شد، برای این شاه صفوی مراسمی برگزار نشود. مقبره او در بقعه پدرش و دقیقا در شرق مدفن شاه سلیمان قرار دارد. همچنین بر روی قبر او صندوقی همانند صندوق شاه سلیمان قرار داشته است.

پس از مرگ شاه سلطان حسین و دفن او، یک مقبره دیگری در کنار مقابر شاهان صفوی افزوه شد که جنازه ۳۱ نفر از شاهزادگان صفوی که به دستور محمود افغان به قتل رسیده بودند، در آن قرار داشته است. بعد از این دوره، بعضی از بازماندگان دودمان صفوی در این مزار دفن شدند که از جمله آنها می‌توان به وارسته خانم، همسرشاه سطان حسین و مادر شاه طهماسب دوم اشاره کرد.   

قم در دوره قاجار

پادشاهان قاجار توجه مناسبی به شهر قم، و حرم مطهر فاطمه معصومه(س) نشان دادند. شاهان قاجاریه دارای اعتقادات مذهبی متعصبانه بودند و از نظر استراتژیکی یک نوع سیاست مذهبی پیشه می‌کردند تا جامعه و رهبران دینی را نسبت به خویش بدبین نکنند و از تضاد بین حاکمیت و نهادهای دینی پیشگیری کنند. لذا شهر قم ترقی و رونق خود را مدیون توجه سلاطین قاجاری به ویژه فتحلی‌شاه قاجار، فرزندان و برخی از وزیران وی و سلاطین بعدی است.

فتحعلی‌شاه قاجار از نذر تا دفن در حرم

فتحعلی‌خان که باید طبق وصیت عموی خود، آقامحمدخان قاجار به سلطنت می‌رسید با مدعیان خلافت بسیاری روبرو شد، از این‌رو، نذر کرد که اگر بتواند بر مخالفان خود فائق آید، به آبادانی قم بپردازد و تا یک صد هزار تومان زر در تجدید بنای آستانه معصومه صرف کند. به همین دلیل زمانی که شاه ایران شد، در زمینه عمران و آبادانی این شهر اقدامات زیادی انجام داد.

شاه قاجار پس از حدود ۳۷ سال یا به نقلی ۳۹ سال سلطنت، در سن ۶۲ سالگی درگذشت. جسد وی را از اصفهان به قم بردند و در مقبره‌ای که به دستور شخص او در زمان حیاتش ساخته شده بود به خاک سپردند. قبر فتحعلی‌شاه قاجار در نزدیکی ضریح حضرت معصومه(س) واقع شده است. کتیبه‌ای سنگی در مجاورت این مقبره وجود دارد که از طریق آن، می‌توان محل تقریبی آرامگاه دومین پادشاه سلسله قاجار را تشخیص داد. سنگ قبر فتحعلی‌شاه نیز باید به موزه حرم انتقال یافته و محل قبر او اکنون به دفتر خدمات زائران اختصاص یافته است.

دفن پدر و مادر ناصرالدین‌شاه در حرم

محمدشاه قاجار سومین پادشاه قاجار بود که در اواخر عمر به بیماری نقرس دچار گشته و به تجویز پزشکان در پی یافتن منطقه‌ای خوش آب و هوا در نزدیک تهران برآمد و به ساخت کاخ محمدیه اقدام کرد. پس از چندی مرض او شدت یافت و در ۱۴ اردیبهشت‌ماه سال ۱۲۲۷ شمسی در عمارت ییلاقی تازه تأسیس خود درگذشت و جسدش از تهران به قم منتقل و در ضلع غربی صحن عتیق، در ورودی مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) مدفون گشت. ملک‌جهان خانم همسر او و مادر ناصرالدین شاه قاجار نیز ۲۵ سال بعد در این صحن و در نزدیکی قبر او به خاک سپرده شد.