حمیده ذاکری؛ آداب زیارت مجموعه توصیه‌هایی مربوط به زیارت است که در کتب ادعیه آمده است. منبع این آداب هم از روایات و احادیث است و گاه از سیره ائمه معصوم (ع) نیز درباره‌شان بهره گرفته شده است. این آداب، گاه ناظر به ظاهر و باطن زیارت‌کننده است و گاه درمورد شخصی است که به زیارتش مشرف می‌شویم، اما خوب است بدانید که آداب زیارت، تنها شامل این دو موضوع نیست و بعضی آداب زیارت درباره سایر زیارت‌کنندگان و همچنین خادمان حرم‌ها و حتی اهالی شهری است که در آن به زیارت آمده‌ایم.

وجود این نکات در آداب زیارت، اهمیت رعایت حقوق دیگران و به‌عبارت دیگر رعایت حق‌الناس را می‌رساند. بدیهی است باتوجه‌به همه این نکات، ما می‌توانیم از زیارت باکیفیتی برخوردار باشیم. برای آگاهی از آداب زیارت، منابع مختلفی مانند مفاتیح‌الجنان وجود دارد که می‌توانید به آن‌ها سربزنید. در ادامه می‌توانید پاره‌ای از این آداب را با ما مرور کنید.

حواسمان به خلوت زائران باشد

یکی از نکاتی که در آداب زیارت آمده است، «بلند نکردن صدا در وقت زیارت» است. این نکته از سمتی متوجه ادب سخن گفتن با امام است و ازسوی دیگر، متوجه رعایت حال دیگران است که کنار ما و در محیطی مشترک با ما مشغول زیارت و رازونیاز هستند. بدون شک همه این افراد، مانند ما نیازمند خلوت و توجه هستند تا با خدا و امام خویش به رازونیاز بپردازند، پس بهتر است در هنگام زیارت، مراقب صدای خود باشیم و تا می‌توانیم، با صدای آهسته مشغول رازونیاز شویم.

مراقب زبانمان باشیم

منظور از مراقبت زبانی هنگام زیارت «ترک کردن سخنان ناشایست و کلمات لغو و بیهوده و اشتغال نداشتن به صحبت‌های دنیوی است که همیشه و در همه‌جا مذموم، قبیح، مانع رزق و باعث قساوت قلب است». توجه به زبان در هنگام زیارت، یکی از آدابی است که درباره آن تذکر بسیاری شنیده‌ایم. این بند به‌جز توصیه به سکوت و دوری از سخنان بیهوده، ما را درباره ترک سخنان ناشایست هم هشدار می‌دهد.

بدیهی است که این بند هم متوجه رعایت حال اطرافیانمان در زمان زیارت است. ممکن است هرکدام از ما به‌دلایلی در هنگام زیارت، اذیت شویم یا آسیبی ببینیم. در این مواقع بهترین توصیه برای ما، صبر و مراقبت از زبانمان است تا خدای‌نکرده کسی را در زمان زیارت نرنجانیم.

به خادمان حرم، احترام بگذاریم

شهید ثانی در کتاب «دروس»، چهارده نمونه از آداب را برای زیارت برمی‌شمرد. این مجموعه، تقریبا جامع و کامل به همه جوانب زیارت پرداخته است. یکی از موضوعاتی که ایشان جزو آداب زیارت ذکر کرده‌اند، «احترام و احسان کردن به نگهبانان و خادمان حرم» است. امامان ما همواره به خادمان و دوستدارانشان توجه و همیشه یادآوری می‌کردند به فردی که برای ما کاری انجام می‌دهد، بی‌احترامی نکنیم. بدیهی است که احترام به خادمان و نگهبانان حرم‌های ایشان هم دارای همین اهمیت است.

به دیگران فرصت زیارت بدهیم

نکته بعدی که در آداب زیارت آمده است و متوجه حال دیگر زیارت‌کنندگان است، مربوط‌به زیارت مرقد معصومان (ع) است. در این‌باره توصیه شده است: «سزاوار است وقتی که تعداد زائران زیاد است، کسانی که جلوتر هستند و به ضریح چسبیده‌اند، زیارت را کوتاه کنند و زودتر بیرون بروند تا دیگر زائران هم به زیارت ضریح نائل شوند».

این بند می‌تواند شامل حال بسیاری از ما شود؛ به‌خصوص ما مجاوران حرم مطهر امام‌رضا (ع) همواره باید به حق زائرانی که میهمان شهر هستند و نسبت‌به ما فرصت کمتری برای زیارت دارند، توجه کنیم و در ساعاتی که می‌دانیم حرم شلوغ‌تر است، برای زیارت نرویم یا اگر هنگام زیارت دیدیم جمعیت زیاد است، پس از عرض ادب به امام (ع)، زودتر از حرم خارج شویم تا فرصت زیارت برای دیگران هم فراهم شود.

حواسمان به حق‌الناس باشد

شخصی به نام «ابوثمامه» می‌گوید: به امام‌باقر (ع) عرض کردم «می‌خواهم به مکه و مدینه [برای انجام مراسم حج]مسافرت کنم، ولی بر گردنم قرضی هست. آیا می‌توانم پیش از ادای قرض به این مسافرت اقدام کنم؟» آن حضرت پاسخ دادند: «بازگرد و بدهکاری خود را به صاحبش رد کن و متوجه باش که با خدا [و رسول (ص)]به گونه‌ای ملاقات کنی که دینی بر گردنت نباشد؛ زیرا مؤمن، خیانت [به امانت و دین]نمی‌کند.» (آموزه‌های اخلاقی‌رفتاری امامان شیعه، ص ۵۷).

اگر می‌توانیم، به نیازمندان کمک کنیم

انفاق و احسان بر فقیران، مجاوران و مساکین شهری که امام در آن مدفون است، به‌خصوص خوبان و اهل علم، نکته دیگری است که در آداب زیارت معصومان (ع) آمده است. این بخش، شامل حال زائران می‌شود و فقیران، مجاوران و مساکین آن شهر را متوجه اوضاع‌واحوال مردمی که برای زیارت به شهرشان سفر کرده‌اند، می‌سازد. خوب است که ما نیز در هنگام زیارت ائمه معصوم (ع) به این امر توجه کنیم و تاجایی‌که از دستمان برمی‌آید، گرهی از کار کسی باز کنیم و این اقدام را هدیه به امام بدانیم.

دوستان امام، دوستان ما هستند

در زیارت عاشورا می‌خوانیم: «یا اَباعَبْدِا... اِنّی سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حارَبَکُمْ اِلی یَوْمِ‌الْقِیامَه». این فراز، بیانگر وظیفه ما دربرابر دوستداران امام است و نحوه تعامل ما را با زائران و محبان اهل‌بیت (ع) نشان می‌دهد. بر ماست که با زائران و دوستان امام دوست باشیم و با آن‌ها از در صلح و دوستی برآییم و همیشه محبت و توجه خود را بر آنان، مقدم بداریم و آن‌ها را دوست خود بدانیم، پس هر زمان که در حرم امام معصوم (ع) حضور دارید، طوری با زائران معاشرت کنید که گویی از دوستان نزدیک شما هستند و با این کار، دوستی خود را به امام معصوم (ع) نشان دهید.

در رعایت حقوق دیگران، پیش‌قدم باشیم

حتما می‌دانید از زمانی که به قصد زیارت از خانه خارج می‌شوید، زیارت شما به‌نوعی آغاز شده است، پس لازم است که از همان‌جا حواستان به رعایت حقوق دیگران باشد و خدای‌نکرده درحالی‌که به قصد زیارت قدم برمی‌دارید، کسی را نیازارید یا حقی را از بین نبرید. برای دوری از این امر خوب است به‌جز نکاتی که در بالا آمده است، خودتان نکاتی را که شامل رعایت حقوق اطرافیان می‌شود، شناسایی و آن‌ها را رعایت کنید. امام حسن‌عسکری (ع) در حدیثی فرموده‌اند: «أعْرَفُ النّاسِ بحُقوقِ إخْوانِهِ و أشَدُّهُم قَضاءً لَها أعْظَمُهُم عِندا... شَأنا؛ آن که به حقوق برادران خود آشناتر و در رعایت آن کوشاتر است، در نزد خدا از منزلت بیشتری برخوردار است.» (میزان‌الحکمه، ج۳، ص۱۶۴).