آزیتا ذکاء؛ ایجاد گنبد به دوره ساسانی برمی‌گردد. در این دوره استفاده از گنبدهای بزرگ در ساخت کاخ‌ها و معبدها متداول بوده و گنبد حرم مطهر رضوی پیش از شهادت امام رضا(ع) وجود داشت.
محل دفن حضرت و هارون قبلا قصر حمید بن قحطبه مقر فرماندهی مرزبانان کُنارَنگیان و سرای اسپهبد کنارنگ مرزبان طوس بوده است.
گنبد فعلی امام رضا(ع) دارای فرایند طولانی بوده که از گنبد یک‌لایه به گنبد دولایه و از پوشش خشتی و کاشی سبز به پوشش طلا آراسته شده است و نخستین گنبدی بود که در جهان اسلام مطلا گردید. این پیشرفت تدریجی و مداوم گنبد زیبا و چشم‌نواز امام مهربانی‌ها خبرگزاری رضوی را بر آن داشت تا گزارشی از آن تهیه کند که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
رویش گیاه بر فراز گنبد
قبل انقلاب اسلامی زائران و مجاوران این مضجع شریف شاهد رویش گیاهان بر فراز گنبد مطهر امام هشتم(ع) بودند. جواد نوائیان‌رودسری پژوهشگر تاریخ حرم در این‌باره معتقد است که گنبد قبل طلا شدن مجدد بعد پیروزی انقلاب اسلامی خشتی بوده و رویش به این دلیل اتفاق می‌افتاد و او در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «قبلا گنبد به صورت خشتی بود و طبعا این گیاهان با توجه به شرایط جوی هوا رشد می‌کردند که بیشتر هم این رشد گیاهان در قسمت بالایی گنبد، تقریبا نزدیک نوک گنبد می‌رویید. این گیاهان بعد مدتی تبدیل به منبع درآمد شد؛ آنها را جمع کرده و بسته‌بندی می‌کردند و در اختیار زائران قرار می‌دادند که ما آنها را به عنوان «گیاهان گنبد» می‌شناسیم و شهرت خیلی زیادی هم دارد و در برخی متون به آنها اشاره شده است».
.png)
گنبد استوانه‌ای شکل در دوره تیموری
تحول و روند ساخت گنبد در بناهای ایرانی، پیش از اسلام آغاز شده و به دوره ساسانی برمی‌گردد. اما شکوه و زیبایی معماری دوره پس از اسلام مربوط به گنبدهای آن است؛ گنبدهای بزرگی که با تزئینات خاص و کاشی‌های معرق و رنگ‌آمیزی آراسته شده‌اند. گنبد امام رضا(ع) پیش از شهادت ایشان تا قبل ساخت مسجد گوهرشاد یک لایه و همچون دیگر گنبدهای نیم دایره‌ای بود که با ساخت بنای این مسجد، گنبد حرم مطهر رضوی به دولایه تبدیل گشت. شرح بیشتر آن را از این پژوهشگر تاریخ حرم جویا شدیم که در این‌باره می‌گوید: «دولایه بودن گنبد به سبک معماری دوره تیموری برمی‌گردد که در آن گنبدهای دوپوشه باب و ساخته می‌شد. البته یک روایت دیگری هم هست که آن هم ماجرای ساخت مسجد گوهرشاد است؛ به دلیل جلوه گنبد مسجد گوهرشاد از گنبد حضرت، «قوام‌الدین بن زیدالدین شیرازی» معمار این مسجد دست به ابتکار می‌زند و برای اینکه بتواند این فضا را بگیرد و مشکل جلوه حرم امام رضا(ع) رفع کند، می‌آید دور گنبدی که یک لایه و با پوش آجری بود را استوانه‌ای بالا می‌رود و بر فراز آن گنبد استوانه‌ای یک کلاهک یا آهیانه می‌سازد. فضای بیرونی هم با کاشی سبز رنگ پوشیده می‌شود. بنابراین فرم اولیه گنبد امام رضا(ع) در دوره تیموری یک گنید با کناره استوانه‌ای به رنگ سبز جلوه می‌کند. البته از کجا بفهمیم که رنگ گنبد سبز بوده، با یک نگاه به متون تاریخی درمی‌یابیم که در زمان حمله ازبک‌ها به خراسان، در یک طعنه این‌چنین بیان کردند: «اینجا گنبد خضراء بنا شده است و به زیارتش می‌روید». همین کنایه یک مدرک تاریخی برای ماست که بدانیم قبل اینکه شاه طهماسب و شاه عباس صفوی دست به تغییر رنگ گنبد بزنند و آن را طلا کنند، گنبد با چه رنگی بوده است».
فرایند طلایی شدن گنبد
گنبد امام رضا(ع) در دوره صفوی به دو منظور توفیق خلافت شاه طهماسب اول و پیروزی شاه عباس اول بر حمله ازبک‌ها مطلا گردید. فرایند طلایی شدن گنبد توضیح کاملی می‌طلبد که آقای نوائیان در این‌باره چنین شرح می‌دهد: «شاه طهماسب به شکرانه نشستن بر اَریکه قدرت نذر کرد تا گنبد حرم رضوی را آراسته به طلا کند که بعد توفیق بر سریر خلافت و جهانداری به نذر خود وفا کرد و مقدار ۶۳ مَن طلا به‌جهت گنبد و ۷ مَن جهت میل گنبد صرف نمود. در دوره اول فقط قسمت آهیانه گنبد طلا شد و یک کتیبه برای این قسمت توسط هنرمندی به‌نام«مولانا عبدالحی سبزواری» نوشته شد که اکنون به فراموشی سپرده شده است.
بین ساله‌های ۹۸۴ تا ۱۰۱۰ هجری‌قمری یعنی در پایان دوره شاه طهماسب تا ۱۴ سال نخست حکومت شاه عباس اول عملا فعالیت‌های عمرانی در مشهد تعطیل شد و از این مدت، مشهد حدود ۱۰ سال در اشغال ازبک‌ها بود. شاه عباس بعد از بیرون راندن ازبکان، پیاده به مشهد آمد و در ۲۸ روز مسیر اصفهان به حرم مطهر رضوی را پیاده پیمود و دستور توسعه عمرانی و تزئینی حرم را داد که از جمله این اقدامات می‌توان به طلا کردن بقیه گنبد اشاره کرد.
در این دوره بخاطر استفاده از شمع و پیه‌سوز دود بسیار بر گنبد حضرت نشسته بود و روز هم گنبد تاریک بود. لذا دو روزنه بزرگ بر گنبد گشودند و درون آن را نیز به جهت تجدید صفا مجدد نقاشی کردند. لذا با این دو دریچه درون گنبد روشن و باصفا شد».
نگارش کتیبه شاه عباس دور گنبد طلا به خط «علیرضا عباسی» و «عاملیت کمال‌الدین محمود» انجام گرفت که بدین شرح است: «از بزرگترین توفیقات اعطایی خداوندگار پاک و منزه آن است که توانی را به سلطان بزرگ و فرمانروای فرمانروایان عرب و عجم، دارای نَسَب پاک نبوی و حَسَب تابناک علوی، خاک پای خادمان این آستان پاک آسمانی، غبار کفش زائران این بهشت نورانی و ملکوتی، رواج دهنده شیوه و روش اجداد معصومش، سلطان به سلطان بن سلطان، ابوالمظفرشاه عباس حسینی‌موسوی‌صفوی بهادرخان عطا فرمود تا به پای پیاده از دارالسلطنه اصفهان راهی شود و به زیارت این حرم والامرتبه مشرف گردد و توفیق یابد که در سال ۱۰۱۰ ه.ق این گنبد را از مال شخصی خود بیاراید و در سال ۱۰۱۶ ه.ق به پایان رساند».
با طلایی شدن گنبد در دوره شاه طهماسب و شاه عباس صفوی برای اولین‌بار گنبد طلای جهان اسلام را در مضجع شریف امام مهربانی‌ها داشتیم».
فروریختن گنبد در زلزله سال ۱۰۵۲ شمسی
گنبد طلا تا ۶۸ سال بعد از ساخته شدن مرمّت‌های بسیار جزئی داشت. در ۱۵ ربیع‌الثانی سال ۱۰۸۴ ه.ق برابر با ۹ مردادماه سال ۱۰۵۲ شمسی که متقارن با هفتمین سال حکومت شاه سلیمان صفوی بود، زلزله‌ای مهیب در مشهد رخ داد که باعث آسیب جدی به گنبد شد. این پژوهشگر تاریخ حرم این واقعه تاریخی را چنین بازگو می‌کند: «شدت این زلزله به‌حدی بود که میل بالای گنبد و فیروزه نصب شده بر روی آن را از زیر آوار بیرون کشیدند. به‌دستور شاه سلیمان کار مرمّت گنبد آغاز شد و ترمیم آن دوسال طول کشید و در پایان کتیبه‌ای در قالب چهار ترنج در چهار طرف گنبد نصب کردند که داستان آن ترمیم را روایت می‌کند.
متن کتیبه توسط «حسین خوانساری» تنظیم و توسط «محمدرضا امامی» خطاط نامدار دوره صفویه نوشته شد که به این شرح است: «به‌نام پرودگار بخشنده و مهربان، از مبارک‌ترین منت‌هایی که پروردگار پاک و منزه که آسمان با زینت ستارگان بیارایید و این گنبد بلند را به مرواریدهای تابناک منظم کرد، این است که به بزرگترین سلطان عادل و فرمانروای شکوهمند صاحب کرامت، سرور پادشاهان زمین از منظر حَسَب و نَسَب و گرامی‌ترین آنها در خلق و ادب، ترویج‌کننده دیانت اجداد صاحب عصمت و زنده کننده سنت پاکان و طاهرش، سلطان پسر سلطان، شاه سلیمان حسینی‌موسوی‌صفوی بهادرخان، این توانایی را داد تا این گنبد عرش‌نشان آسمانی را به طلا بیاراید و به بازسازی و مرمّت آن، پس از شکافی که چون شکاف برداشتن خورشید تابان در میانه روز، بر اثر زلزله عظیم روی داد، در این شهر با کرامت و پاک در سال ۱۰۸۴ ه.ق برداشته بود. شرافت یابد و تجدید بنا و مرمّت را در سال ۱۰۸۶ ه.ق به پایان رساند»».
مرمّت گنبد بعد از واقعه عاشورای ثانی
نوروز سال ۱۲۹۱ شمسی و در ماجرای سنگر گرفتن طرفداران استبداد در حرم رضوی، نظامیان روس این حرم مطهر را به توپ بستند. شرح این واقعه را نیز از آقای نوائیان جویا شدیم که او چنین بیان می‌کند: «در این واقعه ۱۸ گلوله توپ به گنبد امام رضا(ع) اصابت کرد و پس از شکافتن پوسته بیرونی به داخل فضای بین دو گنبد افتاد. هزینه بازسازی گنبد مطهر به پول آن زمان که قِران نقره بود، ۳۰ هزار تومان برآورد شد. بیست هزار تومان آن را سلطان حسین میرزا نیرالدوله نیشابوری استاندار وقت و ده هزار تومان آن را نیز حاج میرزا محمدعلی قائم‌مقام‌التولیه رضوی متقبل شدند. روز اول شروع به تعمیر مرحوم نیرالدوله نیشابوری که از متکبّرترین رجال قاجار به‌شمار می‌رفت و از طرفی شخص خیّر و معتقدی بود، در کمال فروتنی شخصا به اتفاق میرزاقلی‌خان متولی‌باشی و حاجی قائم‌مقام‌التولیه، سر سلسله سادات رضوی مشغول ساختن گچ، دادن آجر و عملگی برای گنبد مطهر شدند. حاج عباس معمارباشی آستانه مقدسه هم بنّای آن بود».
مرمّت اساسی گنبد در دوره انقلاب اسلامی
عبدالعظیم ولیان استاندار وقت در سال ۱۳۵۵ شمسی کار تعویض و مرمّت خشت‌های طلای گنبد را به تعدادی طلاکار پاکستانی داد، اما آنها نتوانستند از پس کار بربیایند. بنا به گفته این پژوهشگر تاریخ حرم، با پیروزی انقلاب اسلامی، کار ترمیم با محوریت استادکاران ایرانی به نام‌های «استاد حسین پرورش» و «استاد جعفر نوروزخان» انجام گرفت. آنها در ابتدای کار خشت‌ها را شماره‌گذاری و از محل خود خارج کردند. از خشت‌های قدیمی ۱۴۳۰ کیلوگرم طلا به دست آمد. زیرسازی تقویت و لایه بتنی ۲۰ سانتی‌متری زیر آن اضافه شد، خشت‌ها به شیوه آبکاری با طلا پوشانده و لایه بتنی دیگری برای نصب خشت‌ها ایجاد گردید. طلاهای جدید به‌کار رفته در گنبد ۲۲۲۱۹ کیلوگرم بود که در هر خشت حدود ۳۰ گرم طلا بر روی لایه مسی استفاده شده است. از ۷۷۴۰ خشت استفاده شده برای گنبد، ۷۱۹۳ خشت آن جدید بود. با این وجود قطر گنبد بعد ترمیم از ۶۴۰ متر مربع به ۷۰۰ متر مربع افزایش یافت.
لذا کتیبه شاه عباس صفوی برای قطر گنبد جدید کوچک بود. بنابراین با اتمام کار گنبد در آذرماه سال ۱۳۵۹ شمسی یک کتیبه کوچکی برای جمهوری اسلامی در بین دو سر کتیبه شاه عباس نصب کردند که بدین شرح می‌باشد: «هوالعزیز، در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران به رهبری قائد اعظم امام خمینی(ره) تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. صفرالمظفر ۱۴۰۰ ق»».
بنا به گفته محمدتقی حامدمقدم رأفتی فرزند مرحوم رأفتی معمار پیشکسوت حرم، لحظه رونمایی از تجدید طلاکاری گنبد، بر فراز آن شیرینی توزیع شد.
محل دفن حضرت و هارون قبلا قصر حمید بن قحطبه مقر فرماندهی مرزبانان کُنارَنگیان و سرای اسپهبد کنارنگ مرزبان طوس بوده است.
گنبد فعلی امام رضا(ع) دارای فرایند طولانی بوده که از گنبد یک‌لایه به گنبد دولایه و از پوشش خشتی و کاشی سبز به پوشش طلا آراسته شده است و نخستین گنبدی بود که در جهان اسلام مطلا گردید. این پیشرفت تدریجی و مداوم گنبد زیبا و چشم‌نواز امام مهربانی‌ها خبرگزاری رضوی را بر آن داشت تا گزارشی از آن تهیه کند که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
رویش گیاه بر فراز گنبد
قبل انقلاب اسلامی زائران و مجاوران این مضجع شریف شاهد رویش گیاهان بر فراز گنبد مطهر امام هشتم(ع) بودند. جواد نوائیان‌رودسری پژوهشگر تاریخ حرم در این‌باره معتقد است که گنبد قبل طلا شدن مجدد بعد پیروزی انقلاب اسلامی خشتی بوده و رویش به این دلیل اتفاق می‌افتاد و او در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «قبلا گنبد به صورت خشتی بود و طبعا این گیاهان با توجه به شرایط جوی هوا رشد می‌کردند که بیشتر هم این رشد گیاهان در قسمت بالایی گنبد، تقریبا نزدیک نوک گنبد می‌رویید. این گیاهان بعد مدتی تبدیل به منبع درآمد شد؛ آنها را جمع کرده و بسته‌بندی می‌کردند و در اختیار زائران قرار می‌دادند که ما آنها را به عنوان «گیاهان گنبد» می‌شناسیم و شهرت خیلی زیادی هم دارد و در برخی متون به آنها اشاره شده است».
گنبد استوانه‌ای شکل در دوره تیموری
تحول و روند ساخت گنبد در بناهای ایرانی، پیش از اسلام آغاز شده و به دوره ساسانی برمی‌گردد. اما شکوه و زیبایی معماری دوره پس از اسلام مربوط به گنبدهای آن است؛ گنبدهای بزرگی که با تزئینات خاص و کاشی‌های معرق و رنگ‌آمیزی آراسته شده‌اند. گنبد امام رضا(ع) پیش از شهادت ایشان تا قبل ساخت مسجد گوهرشاد یک لایه و همچون دیگر گنبدهای نیم دایره‌ای بود که با ساخت بنای این مسجد، گنبد حرم مطهر رضوی به دولایه تبدیل گشت. شرح بیشتر آن را از این پژوهشگر تاریخ حرم جویا شدیم که در این‌باره می‌گوید: «دولایه بودن گنبد به سبک معماری دوره تیموری برمی‌گردد که در آن گنبدهای دوپوشه باب و ساخته می‌شد. البته یک روایت دیگری هم هست که آن هم ماجرای ساخت مسجد گوهرشاد است؛ به دلیل جلوه گنبد مسجد گوهرشاد از گنبد حضرت، «قوام‌الدین بن زیدالدین شیرازی» معمار این مسجد دست به ابتکار می‌زند و برای اینکه بتواند این فضا را بگیرد و مشکل جلوه حرم امام رضا(ع) رفع کند، می‌آید دور گنبدی که یک لایه و با پوش آجری بود را استوانه‌ای بالا می‌رود و بر فراز آن گنبد استوانه‌ای یک کلاهک یا آهیانه می‌سازد. فضای بیرونی هم با کاشی سبز رنگ پوشیده می‌شود. بنابراین فرم اولیه گنبد امام رضا(ع) در دوره تیموری یک گنید با کناره استوانه‌ای به رنگ سبز جلوه می‌کند. البته از کجا بفهمیم که رنگ گنبد سبز بوده، با یک نگاه به متون تاریخی درمی‌یابیم که در زمان حمله ازبک‌ها به خراسان، در یک طعنه این‌چنین بیان کردند: «اینجا گنبد خضراء بنا شده است و به زیارتش می‌روید». همین کنایه یک مدرک تاریخی برای ماست که بدانیم قبل اینکه شاه طهماسب و شاه عباس صفوی دست به تغییر رنگ گنبد بزنند و آن را طلا کنند، گنبد با چه رنگی بوده است».
فرایند طلایی شدن گنبد
گنبد امام رضا(ع) در دوره صفوی به دو منظور توفیق خلافت شاه طهماسب اول و پیروزی شاه عباس اول بر حمله ازبک‌ها مطلا گردید. فرایند طلایی شدن گنبد توضیح کاملی می‌طلبد که آقای نوائیان در این‌باره چنین شرح می‌دهد: «شاه طهماسب به شکرانه نشستن بر اَریکه قدرت نذر کرد تا گنبد حرم رضوی را آراسته به طلا کند که بعد توفیق بر سریر خلافت و جهانداری به نذر خود وفا کرد و مقدار ۶۳ مَن طلا به‌جهت گنبد و ۷ مَن جهت میل گنبد صرف نمود. در دوره اول فقط قسمت آهیانه گنبد طلا شد و یک کتیبه برای این قسمت توسط هنرمندی به‌نام«مولانا عبدالحی سبزواری» نوشته شد که اکنون به فراموشی سپرده شده است.
بین ساله‌های ۹۸۴ تا ۱۰۱۰ هجری‌قمری یعنی در پایان دوره شاه طهماسب تا ۱۴ سال نخست حکومت شاه عباس اول عملا فعالیت‌های عمرانی در مشهد تعطیل شد و از این مدت، مشهد حدود ۱۰ سال در اشغال ازبک‌ها بود. شاه عباس بعد از بیرون راندن ازبکان، پیاده به مشهد آمد و در ۲۸ روز مسیر اصفهان به حرم مطهر رضوی را پیاده پیمود و دستور توسعه عمرانی و تزئینی حرم را داد که از جمله این اقدامات می‌توان به طلا کردن بقیه گنبد اشاره کرد.
در این دوره بخاطر استفاده از شمع و پیه‌سوز دود بسیار بر گنبد حضرت نشسته بود و روز هم گنبد تاریک بود. لذا دو روزنه بزرگ بر گنبد گشودند و درون آن را نیز به جهت تجدید صفا مجدد نقاشی کردند. لذا با این دو دریچه درون گنبد روشن و باصفا شد».
نگارش کتیبه شاه عباس دور گنبد طلا به خط «علیرضا عباسی» و «عاملیت کمال‌الدین محمود» انجام گرفت که بدین شرح است: «از بزرگترین توفیقات اعطایی خداوندگار پاک و منزه آن است که توانی را به سلطان بزرگ و فرمانروای فرمانروایان عرب و عجم، دارای نَسَب پاک نبوی و حَسَب تابناک علوی، خاک پای خادمان این آستان پاک آسمانی، غبار کفش زائران این بهشت نورانی و ملکوتی، رواج دهنده شیوه و روش اجداد معصومش، سلطان به سلطان بن سلطان، ابوالمظفرشاه عباس حسینی‌موسوی‌صفوی بهادرخان عطا فرمود تا به پای پیاده از دارالسلطنه اصفهان راهی شود و به زیارت این حرم والامرتبه مشرف گردد و توفیق یابد که در سال ۱۰۱۰ ه.ق این گنبد را از مال شخصی خود بیاراید و در سال ۱۰۱۶ ه.ق به پایان رساند».
با طلایی شدن گنبد در دوره شاه طهماسب و شاه عباس صفوی برای اولین‌بار گنبد طلای جهان اسلام را در مضجع شریف امام مهربانی‌ها داشتیم».
فروریختن گنبد در زلزله سال ۱۰۵۲ شمسی
گنبد طلا تا ۶۸ سال بعد از ساخته شدن مرمّت‌های بسیار جزئی داشت. در ۱۵ ربیع‌الثانی سال ۱۰۸۴ ه.ق برابر با ۹ مردادماه سال ۱۰۵۲ شمسی که متقارن با هفتمین سال حکومت شاه سلیمان صفوی بود، زلزله‌ای مهیب در مشهد رخ داد که باعث آسیب جدی به گنبد شد. این پژوهشگر تاریخ حرم این واقعه تاریخی را چنین بازگو می‌کند: «شدت این زلزله به‌حدی بود که میل بالای گنبد و فیروزه نصب شده بر روی آن را از زیر آوار بیرون کشیدند. به‌دستور شاه سلیمان کار مرمّت گنبد آغاز شد و ترمیم آن دوسال طول کشید و در پایان کتیبه‌ای در قالب چهار ترنج در چهار طرف گنبد نصب کردند که داستان آن ترمیم را روایت می‌کند.
متن کتیبه توسط «حسین خوانساری» تنظیم و توسط «محمدرضا امامی» خطاط نامدار دوره صفویه نوشته شد که به این شرح است: «به‌نام پرودگار بخشنده و مهربان، از مبارک‌ترین منت‌هایی که پروردگار پاک و منزه که آسمان با زینت ستارگان بیارایید و این گنبد بلند را به مرواریدهای تابناک منظم کرد، این است که به بزرگترین سلطان عادل و فرمانروای شکوهمند صاحب کرامت، سرور پادشاهان زمین از منظر حَسَب و نَسَب و گرامی‌ترین آنها در خلق و ادب، ترویج‌کننده دیانت اجداد صاحب عصمت و زنده کننده سنت پاکان و طاهرش، سلطان پسر سلطان، شاه سلیمان حسینی‌موسوی‌صفوی بهادرخان، این توانایی را داد تا این گنبد عرش‌نشان آسمانی را به طلا بیاراید و به بازسازی و مرمّت آن، پس از شکافی که چون شکاف برداشتن خورشید تابان در میانه روز، بر اثر زلزله عظیم روی داد، در این شهر با کرامت و پاک در سال ۱۰۸۴ ه.ق برداشته بود. شرافت یابد و تجدید بنا و مرمّت را در سال ۱۰۸۶ ه.ق به پایان رساند»».
مرمّت گنبد بعد از واقعه عاشورای ثانی
نوروز سال ۱۲۹۱ شمسی و در ماجرای سنگر گرفتن طرفداران استبداد در حرم رضوی، نظامیان روس این حرم مطهر را به توپ بستند. شرح این واقعه را نیز از آقای نوائیان جویا شدیم که او چنین بیان می‌کند: «در این واقعه ۱۸ گلوله توپ به گنبد امام رضا(ع) اصابت کرد و پس از شکافتن پوسته بیرونی به داخل فضای بین دو گنبد افتاد. هزینه بازسازی گنبد مطهر به پول آن زمان که قِران نقره بود، ۳۰ هزار تومان برآورد شد. بیست هزار تومان آن را سلطان حسین میرزا نیرالدوله نیشابوری استاندار وقت و ده هزار تومان آن را نیز حاج میرزا محمدعلی قائم‌مقام‌التولیه رضوی متقبل شدند. روز اول شروع به تعمیر مرحوم نیرالدوله نیشابوری که از متکبّرترین رجال قاجار به‌شمار می‌رفت و از طرفی شخص خیّر و معتقدی بود، در کمال فروتنی شخصا به اتفاق میرزاقلی‌خان متولی‌باشی و حاجی قائم‌مقام‌التولیه، سر سلسله سادات رضوی مشغول ساختن گچ، دادن آجر و عملگی برای گنبد مطهر شدند. حاج عباس معمارباشی آستانه مقدسه هم بنّای آن بود».
مرمّت اساسی گنبد در دوره انقلاب اسلامی
عبدالعظیم ولیان استاندار وقت در سال ۱۳۵۵ شمسی کار تعویض و مرمّت خشت‌های طلای گنبد را به تعدادی طلاکار پاکستانی داد، اما آنها نتوانستند از پس کار بربیایند. بنا به گفته این پژوهشگر تاریخ حرم، با پیروزی انقلاب اسلامی، کار ترمیم با محوریت استادکاران ایرانی به نام‌های «استاد حسین پرورش» و «استاد جعفر نوروزخان» انجام گرفت. آنها در ابتدای کار خشت‌ها را شماره‌گذاری و از محل خود خارج کردند. از خشت‌های قدیمی ۱۴۳۰ کیلوگرم طلا به دست آمد. زیرسازی تقویت و لایه بتنی ۲۰ سانتی‌متری زیر آن اضافه شد، خشت‌ها به شیوه آبکاری با طلا پوشانده و لایه بتنی دیگری برای نصب خشت‌ها ایجاد گردید. طلاهای جدید به‌کار رفته در گنبد ۲۲۲۱۹ کیلوگرم بود که در هر خشت حدود ۳۰ گرم طلا بر روی لایه مسی استفاده شده است. از ۷۷۴۰ خشت استفاده شده برای گنبد، ۷۱۹۳ خشت آن جدید بود. با این وجود قطر گنبد بعد ترمیم از ۶۴۰ متر مربع به ۷۰۰ متر مربع افزایش یافت.
لذا کتیبه شاه عباس صفوی برای قطر گنبد جدید کوچک بود. بنابراین با اتمام کار گنبد در آذرماه سال ۱۳۵۹ شمسی یک کتیبه کوچکی برای جمهوری اسلامی در بین دو سر کتیبه شاه عباس نصب کردند که بدین شرح می‌باشد: «هوالعزیز، در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران به رهبری قائد اعظم امام خمینی(ره) تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. صفرالمظفر ۱۴۰۰ ق»».
بنا به گفته محمدتقی حامدمقدم رأفتی فرزند مرحوم رأفتی معمار پیشکسوت حرم، لحظه رونمایی از تجدید طلاکاری گنبد، بر فراز آن شیرینی توزیع شد.
نظر شما