با این حال، معنای این سخن آن نیست که فعالیت منظم خادمان در حرم رضوی هم، مربوط به چند قرن بعد از شکل گرفتن شهر مشهد است؛ با شکل گرفتن بنای روضه منوّره، یعنی چهارطاقی اصلی محل مرقد مطهر، خادمانی برای اداره امور آن، از میان ارادتمندان پیدا شدند؛ افرادی مانند ابونصر نیشابوری، نخستین مؤذن و قاری حرم رضوی که در پی شفا یافتنش، از نیشابور به مشهد مهاجرت کرد و مجاور حرم رضوی شد. با استقرار سادات در مشهد، ابتدا سادات موسوی و در پی آن ها، سادات رضوی، سازمان خدّام حرم سامانی مناسب گرفت. این رویه، البته با توجه به کثرت زائران و افزایش آمار مجاوران، چندان دور از ذهن نبود و در ادوار بعد نیز، به ویژه از دوره صفویه به این سو، نظم منسجم‌تری یافت؛ نظم و انضباطی که تا امروز، کم و بیش برقرار بوده و در خدمت زائران و مجاوران حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشته‌است.
 

حضور پررنگ بانوان در تاریخ مشهد و اماکن متبرکه

یکی از موضوعاتی که شاید در بررسی تاریخ خدمت در حرم رضوی، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و به همین دلیل، برخی گمان می‌کنند که سابقه تاریخی آن محدود و افراد مشمول این موضوع نایاب هستند، حضور خانم‌ها در سازمان خدمت‌رسانی به زائران حرم رضوی است. به این معنا که از همان ابتدا، این آقایان بودند که به کسوت خادمی در می‌آمدند و در خدمت و نیز، توسعه عمرانی حرم مطهر، نقش محوری و بسزا داشتند. اما مرور تاریخ و بررسی اسناد و شواهد، چیز دیگری می‌گوید. شیخ صدوق – که رضوان خداوند بر او باد – در کتاب ارجمند «عیون اخبارالرضا(ع)»، حدود هزار سال قبل، ضمن نقل گزارش‌هایی از معجزات رخ داده در روضه منوّره رضوی، به حضور بانویی از اهالی نوغان قدیم اشاره می‌کند که همه روزه، برای غبارروبی و پرکردن روغن چراغ‌های حرم رضوی، خود را به مشهد می‌رساند و بعد از انجام کارها، به خانه‌اش باز می‌گشت. این روایت، شاید قدیمی‌ترین روایت درباره حضور یک خادم در حرم رضوی باشد و دست برقضا، نقش محوری آن برعهده یک خانم است؛ خانمی که متأسفانه نام وی را نمی‌دانیم. در ادوار بعدی نیز، خانم‌ها هم در حفظ و حراست از حرم رضوی به ایفای نقش پرداخته‌اند و هم در توسعه عمرانی و خدمت در این مکان مقدس، فعالیت داشته‌اند. گوهرشاد خاتون، بانی مسجد جامع گوهرشاد که برخی مشهد را به دو دوره قبل و بعد از فعالیت‌های عمرانی وی تقسیم می‌کنند، یکی از برجسته‌ترین بانوان فعال در تاریخ مشهد است؛ به غیر از او، می‌توان از «فاطمه طوسی» نام برد؛ بانویی مشهدی که در دوره مغول، سر از دربار مغولان در مغولستان درآورد و ندیم مادر امپراتور شد و از این مقام، برای جلوگیری از هجمه به مشهد و حرم رضوی بهره برد یا «همسر صوفیان خلیفه» که شوهرش حاکم مشهد در دوره شاه تهماسب یکم صفوی بود و به وقت غیبت شوهر در شهر، فرماندهی مقابله با مهاجمان ازبک را برعهده گرفت و نگذاشت شهر و حرم مطهر رضوی به دست مهاجمان بیفتد. بنابراین، برخی باید در دیدگاهشان نسبت نقش خانم‌ها در توسعه حرم رضوی و خدمت به زائران و مجاوران آن، تجدید نظر کنند.
 

نگاهی به چند سند تاریخی
حضور بانوان زائر در حرم مطهر رضوی، مانند آقایان، از همان ابتدا گسترده و پر تعداد بوده است. تا جایی که متولیان حرم ناچار به ایجاد فضاهای زیارتی و عبادی مجزا برای آن ها شدند. یکی از این فضاهای زیارتی مشهور، «مسجد ریاض» در شمال شرقی روضه منوّره بود که از نظر مکانی، باید آن را قرینه مسجد بالاسر بدانیم که در دوره غزنوی و به دست ابوالحسن عراقی دبیر ساخته شد. امروزه این مسجد تبدیل به رواق «دارالفیض» شده‌است و در جنوب رواق «توحیدخانه» قرار دارد. در قدیم به مسجد ریاض، «مسجد زنانه» هم گفته می‌شد و این امر در کنار سندهای موجود در بایگانی مرکز اسناد و مطبوعات آستان‌قدس رضوی، نشان می‌دهد که این مکان، محل عبادت بانوان بوده و به آنها اختصاص داشته‌است. سندی از سال 1335ق / 1295ش و دوران تولیت «ظهیرالاسلام»، به شماره 104583 (تصویر شماره یک)، در دست است که حکم خادمی این مسجد را برای «بی‌بی عالم آغا» صادر کرده؛ یکی از بانوان خادمی که در آن دوره، مسئولیت رسیدگی به امور مسجد ریاض را برعهده داشت. از این دست اسناد که بر خادمی بانوان در حرم رضوی، طی دوره‌های مختلف تاریخی دلالت دارند، کم نیست. مثلاً سند شماره 5/16832 (تصویر شماره دو) در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی، مربوط به پرداخت مواجب اشرف‌السلطنه و بهجت‌الدوله، خانم‌های خادم حرم رضوی در ماه شعبان سال 1315ق / دی‌ماه سال 1276ش است. از این‌ها جالب‌تر، سندی است مربوط به دوره صفویه که در سال 1026ق / 996ش (تصویر شماره سه) و عهد شاه عباس یکم نوشته شده؛ سندی که پرداخت مواجب به خانم «آغا فاطمه» را که به خدمت زیارت‌نامه خوانی در حرم مطهر مشغول بوده، گواهی می‌کند. نظیر این سندها در بایگانی مرکز اسناد و مطبوعات آستان‌قدس کم نیست و نشان می‌دهد که تاریخ خدمت بانوان در حرم رضوی، از منظر اصالت اسناد و نیز، گواهی تاریخی، کم از تاریخ خدمت آقایان ندارد و بلکه در برخی ادوار، بر آن رجحان داشته‌ است.
گزارش: جواد نوائیان رودسری