سهراب پورمحمدتقی جعفرآبادی کارشناس اداره اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگوی خبری در این خصوص اظهار کرد: اگرچه برطبق اسناد موجود تاریخ این مهمانسرا با عنوان «کارخانه مبارکه» به دوره صفویه باز می‌گردد، اما زمینه‌های تأسیس آن به دوران قبل از صفویه به ویژه به دوره تیموریان می‌رسد. 
وی ادامه داد: در کتاب «مکارم اخلاق» به وجود مکانی به نام «غلورخانه» در حرم مطهر رضوی در قبل از تأسیس حکومت شیعه مذهب صفویه اشاره شده است که هر روز در آن‌جا به اطعام فقرا، ضعفا و ایتام پرداخته می‌شد. بنابراین می‌توان گفت که تاریخ اطعام در حرم رضوی به قبل از دوره صفویه برمی‌گردد. 
 

قدیمی ترین سند از ۴۳۵ سال قبل
پورمحمدتقی جعفرآبادی با اشاره به این‌که قدیمی‌ترین سند تاریخی باقی مانده از مهمانسرای آستان قدس رضوی متعلق به سال ۱۰۱۰ هجری قمری یعنی ۴۳۵ سال قبل است، افزود: بدین ترتیب تاریخ رسمی تأسیس مهمانسرا با عنوان «مطبخ» به دوره صفویه برمی‌گردد و از این زمان به بعد است که به صورت منظم به اطعام روزانه مبادرت ورزیده‌اند چنان‌که صدها برگ سند این دوره تاریخی آستان قدس رضوی به مهمانسرای حضرت اختصاص دارد. 
وی با بیان این‌که مهمانسرا در دوره افشاریه نیز به حیات خود ادامه داد، اما مقدار طبخ غذای آن در این دوره کاهش یافت، گفت: در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار و اعزام حاج میرزا موسی خان به عنوان نخستین تولیت مقتدر آن عصر به مشهد و بازپس‌گیری و احیای مجدد موقوفات غضب شده، تمام آستان قدس از جمله مهمانسرا سر و سامان یافت و حیاتی دوباره یافت. 
این کارشناس اداره اسناد آستان قدس رضوی اضافه کرد: در این دوره مهمانسرا برای نخستین بار به دو بخش جداگانه «کارخانه مبارکه خادمی» و «کارخانه مبارکه زواری» تقسیم شد و به فعالیت خود تا پایان حکومت قاجاریه ادامه داد. بدین ترتیب در آن علاوه بر فقرا و نیازمندان و خادمان، زائران نیز مورد پذیرایی قرار گرفته و اطعام می‌شدند. 
 

نام‌های قدیم مهمانسرا
پورمحمدتقی جعفرآبادی گفت: در عصر پهلوی اول، دو کارخانه مبارکه خادمی و کارخانه مبارکه زواری به یکدیگر ملحق شده و به «مهمانخانه حضرتی» معروف شد. در دوره پهلوی دوم نیز به مهمانسرای آستان قدس تغییر نام داد و سرانجام پس از استقرار حکومت جمهوری اسلامی تا کنون با عنوان رسمی «مهمانسرای حضرت رضا(ع)» مشغول فعالیت است. 
وی در خصوص دیگر نام‌های قدیم مهمانسرای آستان قدس رضوی افزود: براساس منابع تاریخی موجود از مهمانسرا با عناوینی همچون مطبخ، مطبخ معموره، مطبخ‌خانه، مطبخ سرکار فیض آثار، مطبخ آستان قدس، کارخانجات، مهمانخانه، مهمانخانه زواری، کارخانجات مبارکه، شیلان و... نیز نام برده شده است. 
 

مکان‌های مهمانسرا
این کارشناس اداره اسناد آستان قدس رضوی درباره مکان مهمانسرا نیز بیان کرد: بر طبق کتاب «عالم آرای نادری» می‌توان گفت مهمانسرا در دوره‌های صفویه و افشاریه تا اواسط دوره قاجاریه بر روی صفه گنبد الله‌وردی‌ خان قرار داشته است. 
وی ادامه داد: از اواسط دوره قاجار که مهمانسرا به دو قسمت زائران و خادمان تقسیم شده است، مهمانسرای زوار در بالا خیابان و مهمانسرای اعیان و خدام در پایین خیابان حرم مطهر رضوی قرار داشت. 
پورمحمدتقی جعفرآبادی با اشاره به برخی از هزینه‌های مختلف مهمانسرا همچون تعمیرات ساختمانی، سوخت مطبخ، سفیدگری ظروف، تهیه مواد غذایی و پرداخت حقوق به کارکنان گفت: همواره موقوفات و نذورات به عنوان دو منبع اصلی درآمد برای تأمین و تهیه نیازمندی‌های مهمانسرای رضوی افزون بر بودجه سالانه‌ای که از طرف آستان قدس رضوی برای مهمانسرا در نظر گرفته می‌شد، مطرح بوده است.

مشاغل مختلف 
وی افزود: در اسناد مکتوب موجود به اسامی اشخاص، مناصب، مشاغل، مقامات و کارکنان مهمانسرا نیز اشاره شده است که می‌توان از «توشمال(حاکم آشپزخانه)»، «حویج‌دار(کسی که طباخان و کارکنان مطبخ نیازهای روزمره خویش را از وی درخواست و دریافت می‌کردند)»، «سفره‌چی(پیشخدمت)»، «ایاغچی(مسئول نگهداری و احتمالاً شست‌وشوی ظروف)»، «قاپوچی(دربان)» و... نام برد. 
این کارشناس اداره اسناد آستان قدس رضوی بیان کرد: همچنین این اسناد بیانگر مواردی از جمله نوع نذورات مهمانسرا، کمیت، کیفیت و زمان پذیرایی در مهمانسرا، انواع و اجزای غذاهای مهمانسرا، ظروف و لوازم مهمانسرا در دوره‌های تاریخی گذشته است. 
شایان ذکر است، علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص تاریخچه مهمانسرای حضرت رضا(ع) می‌توانند به کتاب «تاریخ مهمانسرای آستان قدس رضوی(از آغاز دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه) تألیف سهراب پورمحمدتقی جعفرآبادی که در ۱۹۱ صفحه توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است، مراجعه کنند.