عتبه نیوز ـ آزیتا ذکاء؛ ۲۳ سال قبل در سالروز عید قربان با حضور رهبر معظم انقلاب و متولی وقت آستان‌قدس رضوی، ضریح پنجم امام رضا(ع) رونمایی شد و این ضریح در اوج زیبایی، هنر و معنویت به روی میلیون‌ها زائر و دلداده ساحت قدسی امام مهربانی‌ها آغوش گشود. 
سازمان عمران و توسعه حریم حرم آستان قدس رضوی با بهره‌گیری از توان جمعی از هنرمندان برجسته کشور و کسب اجازه متولی وقت مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی از محضر رهبر معظم انقلاب و اعلام موافقت ایشان، عملیات برداشتن ضریح چهارم و نصب ضریح پنجم را در سال ۱۳۷۹ آغاز کرد که مرحله نصب آن طی ۵۵ روز تلاش شبانه‌روزی به انجام رسید.
در آستانه سالروز رونمایی ضریح فعلی حرم مطهر با مهندس رضا دیشیدی مدیرعامل اسبق این سازمان گفت‌وگویی انجام دادیم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.  
 

 
قراردادن ضریح روی مضجع شریف امام رضا(ع) به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
تا قبل از سال ۷۳۲ هجری‌قمری که ابن‌بطوطه به خراسان آمد ضریحی بر مزار مطهر حضرت رضا(ع) نبود و تنها دو صورت قبر در گنبدخانه وجود داشت که یکی متعلق به هارون‌الرشید و دیگری منتسب به امام هشتم(ع) بود و زائران ابتدا فاتحه‌ای هدیه به امام مهربانی‌ها و بعضی از زائران نیز لگدی بر قبر هارون نثار می‌کردند.
 
پس می‌توان گفت گذاشتن ضریح بر مضجع شریف امام هشتم(ع) در عهد تیموریان اتفاق افتاد...
بله. در دوره تیموریان نرده و معجری در مقابل مقبره امام رضا(ع) قرار داشت که در آن صندوق چوبی بود تا اینکه حکومت به صفویان رسید و در آن زمان پوش معجر قبر حضرت می‌انداختند و در داخل معجر به شکل سه کنجی صندوق چوبی مزیّن به ورق‌هایی طلایی و شعرهایی با خطوط طلایی به خط نستعلیق و ثلث علیرضا عباسی قرار داشت. ایده ایجاد ضریح بر مقبره امام هشتم(ع) از همان زمان شکل گرفت و این اولین ضریح قبر مطهر حضرت بود.
این وضع تا زمان نادرشاه افشار ادامه داشت تا اینکه وی دستور داد برای مقبره‌اش ضریح فولادی نگین‌نشانی ساخته شود. پس از کشته شدن او و روی کار آمدن عادل‌شاه پسر برادرش، همه خانواده نادر توسط وی کشته شدند و شاهرخ ۱۴ ساله را نیز به طور پنهانی زندانی کرد و حکومت را در دست گرفت و در نظر داشت چنانچه حکومت به موفقیت نیانجامید شاهرخ را به پادشاهی برساند و خودش نائب‌السلطنه او شود که پس از دو سال عادل‌شاه کشته می‌شود و حکومت به شاهرخ نوه نادرشاه بازمی‌گردد.
در این زمان سیدمحمد پسرخواهر شاه سلطان حسین صفوی تولیت آستان قدس رضوی را بر عهده داشت و چون خودش را منتسب به صفویه می‌دانست و مدعی رسیدن سلطنت به صفویان بود، به کمک خادمان آستان قدس رضوی کودتا و سپس شاهرخ‌میرزا را کور کرد و در روز عاشورا به یُمن پادشاهی خویش اقدام به نصب ضریح فولادی نگین‌نشان نادری بر روی مضجع شریف ثامن‌الحجج(ع) کرد.
 

 
طی اتفاقاتی که بر سر قدرت پیش ‌آمد، بانی ضریح دوم شاهرخ‌میرزا بود یا پسرخواهر شاه سلطان حسین صفوی؟
سیدمحمد، غاصب حکومت بود و ضریح مقبره امام رضا(ع) نیز غصبی محسوب می‌شد و مورد تأیید مردم قرار نگرفت. لذا در کمتر از ۴۰ روز مردم مشهد قیام کردند و سیدمحمد را کور و شاهرخ‌میرزا را بر تخت نشاندند و چون او وارث واقعی ضریح نگین‌نشان بود، بنابراین ضریح را وقف به نصب کرد و در تابلویی با طلا به خط نستعلیق نوشت: «نیاز رحمت ایزد مستعان، و تراب اقدام زوّار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسینی الموسوی الصفوی، بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصّع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. (سنه ۱۱۶۰ قمری)». لذا اجازه برداشتن ضریح و انتقال آن به موزه مقدور نبود؛ لذا ضریح نگین‌نشان نادری به زیرزمین انتقال یافت تا نیت واقف یعنی وقف به نصب نیز رعایت شده باشد.
در زمان قاجاریه سومین ضریح با توجه به قابل نقل و انتقال نبودن ضریح دوم، بزرگتر ساخته شد و روی ضریح قبلی قرار گرفت. این ضریح اکنون در موزه است. سال ۱۳۳۸ در زمان پهلوی دوم چهارمین ضریح به نام «شیر و شکر» به مفهوم «طلا و نقره» ساخته شد و بانی آن مرحوم سیدابوالحسن حافظیان بود و این ضریح با تلاش و مدیریت مرحوم محمدتقی ذوفن، قلم‌زن اصفهانی و شاگردانش ساخته شد.   
 

                                                                                 انتقال ضریح دوم معروف به نگین‌نشان به سرداب حضرت
 
چه عواملی سبب شد ضریح پنجم جایگزین ضریح شیر و شکر شود؟
با توجه به ازدیاد جمعیت و فرسایش ضریح چهارم، مسئولان حرم مطهر در سال ۱۳۵۶ به فکر ساخت ضریح پنجم افتادند تا جایگزین ضریح قبلی شود. آستان قدس رضوی پس از این تصمیم فراخوان ضریح پنجم را در همین سال در روزنامه منتشر کرد و با دعوت از هنرمندان خواست تا طرح‌های پیشنهادی خود را برای ساخت ضریح ارائه دهند.
طرح‌های بسیاری از سوی هنرمندان ارائه شد که استاد فرشچیان نیز برای ساخت این ضریح ۵ طرح عرضه کرد که طرح‌های او مناسب تشخیص داده نشد و مورد تأیید قرار نگرفت؛ بنابراین طرح ضریح پنجم توسط هنرمندان آستان قدس رضوی طراحی و اجرا شد.
طی اتفاقات اوایل انقلاب بررسی طرح و تعویض ضریح به تأخیر افتاد و مجددا در سال ۱۳۷۰ مسئولان حرم مطهر تصمیم به تعویض ضریح گرفتند و عملا ساخت ضریح پنجم بر مبنای طرح آستان قدس رضوی از سال ۱۳۷۲ شروع شد و تا آذرماه سال ۱۳۷۹ به طول انجامید.
 

 
شاکله اصلی ضریح پنجم از اسکله، طلاکاری، نقره‌کاری و دیگر هنرها چگونه به سرانجام رسید؟
اجرای طرح بیش از یک سال طول کشید. بنده، حسین رزاقی، هاشم ظریف تبریزیان، امیرحسین آقامیری، ملیحه ناصری و دیگر هنرمندان کتابخانه آستان قدس رضوی طرح‌های ارائه شده را مورد بررسی قرار دادیم و پس از کارشناسی اساتید مورد قبول واقع شد و عملیات ساخت و ساز ضریح را از سال ۱۳۷۲ در کارگاه‌هایی از موقوفات آستان قدس رضوی در تهران و مشهد آغاز کردیم. کارگاه مشهد در صحن آزادی واقع بود و کارهایی مثل اسکلت‌سازی و نقره‌کاری در آن انجام گرفت و در کارگاه تهران واقع در خیابان ری نیز کارهای چوبی، مقرنس و خاتم‌کاری داشتیم که مرحوم عباس صفری یکی از هنرمندان بنام خاتم‌کار فرهنگ و هنر آنجا کار می‌کرد.
در طراحی این ضریح مطهر، تأکید بر وجود قطار مقرنس در لبه تاج ضریح داشتیم و به لحاظ ایجاد استقامت از گوی و ماسوره توپر استفاده کردیم. طرح مقرنس زیبایی برای زیر سقف ضریح توسط بنده طراحی و کار شد، ابتدا قالب منفی آن با گچ روی زمین اجرا و سپس از روی آن مقرنس اصلی از چوب ساخته شد. بعد از آن استاد عباس صفری از هنرمندان مطرح خاتم‌کاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا حدود سال ۱۳۷۷ بیش از ۷۰ درصد کار خاتم داخل ضریح شامل ستون‌ها و قسمت زیادی از سطوح مقرنس‌ها را انجام داد و پس از اتمام کار اسکلت چوبی، کلیه نقره‌کاری‌ها و قالب‌بندی فرم گرفت و کار به مراحل پایانی نزدیک شد.
این را هم بگویم که هنر خاتم‌کاری همیشه بر مبنای زمینه کار مثلث بوده و علت این است که مثلث بُعدی دقیق‌تر دارد و اجرای آن بسیار راحت‌تر است. ولی در نهایت تصمیم بر این شد در اجرای خاتم‌کاری‌های ضریح برای اولین‌بار از گره در زمینه شمسه ۸ استفاده شود و استاد صفری هم خاتم ضریح را با شبکه زمینه ۸ ساخت و اجرا کرد و به موازات آن، ساخت اسکلت ضریح در مشهد با اجرای پنجره‌ها با حالت محرابی انجام گرفت و آماده نصب مقرنس نقره‌ای شد.
 

 
سهم شما و دیگر هنرمندان در ساخت این ضریح با چه نوع شاهکارهای هنری همراه بوده است؟
در ساخت این ضریح هنرمندان بسیاری از مشهد، تهران، اصفهان و شیراز نقش‌آفرین بوده‌اند. طرح‌های گره و مقرنس کار بنده است. هنرمندان ضریح پنجم را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد؛ گروه طراحان، هنرمندانی نظیر منصور تامسون، محمود فرشچیان و هاشم ظریف تبریزیان بودند و هنرمندان گروه قلم‌زنی را می‌توان امیر شیخ‌زاده، محمد اسکندری و همکارانش، مصطفی خدادادزاده و همکارانش را نام برد و گروه خاتم‌کاری شامل اساتیدی همچون عباس صفری و مهدی کشتی‌آرا شیرازی بود. مرحوم ابوالقاسم ملکی، جلال مصدق و علی روستایی نیز در ساخت اسکلت چوبی ضریح نقش داشتند و اما تمام کتیبه‌های خط ثلث اثر سیدمحمد حسینی موحد است و سازنده پنجره‌های نقره‌ای(گروه و ماسوره) تمام ضریح، کار محمداسماعیل پاکدل پرگل بود.
 
نمونه طرح‌های ارائه شده استاد محمود فرشجیان چه بود؟
طراحی کارهای اسلیمی، گلبرگ، ترنج روی نمای اسکلت ضریح، کار نقره و همچنین کتیبه خاتم با تکرار کلمه «الله» در داخل ضریح نمونه طراحی‌های استاد فرشچیان به شمار می‌رفت. خواندن این کتیبه از داخل با دشواری مواجه بود و کاملا خوانده نمی‌شود. در هر حال می‌توان گفت استاد فرشچیان به غیر از طراحی گلبرگ و ترنج قلم‌زنی نقش دیگری در طراحی ضریح نداشته‌اند.
 

 
اختلافاتی هم در نظر هنرمندان برای طرح‌های ارائه شده، وجود داشت؟
بله. اختلافات نظر هنرمندان در اجرای طرح‌های نقوش قلم‌زنی بر این بود هر چه سطح قلم‌زنی‌ها محدب‌تر شود ضخامت ورق‌های نقره نازک‌تر خواهد شد و در نتیجه در اثر تماس دست زائران به سرعت از بین می‌رود و سوراخ می‌شود. استاد فرشچیان برای اینکه طرح‌های گلبرگ خود را برجسته نشان دهد به این نکته با وجود تذکرات مکرر توجه نداشت. هم‌اکنون شاهد این اتفاق هستیم ستون‌های چهار نبش ضریح فرسایش پیدا کرده و نقوش از بین رفته‌اند. در سال‌های آینده قطعاتی که در حال حاضر در دسترس است قطعا از بین می‌روند و بهتر است مسئولان آستان قدس رضوی برنامه‌ریزی کنند و این قطعات را به صورت یدکی بسازند تا همیشه آماده تعویض و نصب باشد.